میراث مکتوب – در هفتۀ پایانی اردیبهشت ماه امسال، دانشگاه های گیلان و کاشان، و خانۀ ریاضیات اصفهان میزبان پروفسور یان پیتر هوخندایک (استاد ریاضیات و تاریخ ریاضیات دانشگاه اوترخت هلند) و همراهانش ویلفرد دُخراف (دانشجوی مقطع دکتری ریاضیات در دانشگاه اوترخت) و تام رین خوت (دانشجوی مقطع کارشناسی ریاضیات در دانشگاه اوترخت) بودند. پروفسور هوخندایک، که در 24 اردیبهشت ماه وارد ایران شد، بدون توقف در تهران، ابتدا به رشت سفر کرد و صبح روز یکشنبه 27 اردیبهشت با حضور در پژوهشکدۀ گیلانشناسی دانشگاه گیلان، سخنرانی خود را دربارۀ پژوهش های محققان اروپایی دربارۀ کوشیار گیلانی ایراد کرد.
وی در این سخنرانی به یکی از نسخه های خطی زیج جامع کوشیار که توسط ریاضیدان و مستشرق هلندی، یاکوبوس خولیوس در قرن هفدهم از استانبول به لیدن هلند منتقل شده بود و نیز به پژوهش های سوتر و کندی دربارۀ کوشیار گیلانی اشاره کرد. پس از این سخنرانی، ویلفرد دُخراف با برگزاری کارگاه آموزش کار با اسطرلاب مسطح، که با توزیع نمونه های مقوایی این ابزار و دستورالعمل استفاده از آن انجام شد، برخی از کاربردهای این ابزار نجومی، از جمله تعیین طول روز در تاریخی مشخص، را به مخاطبان معرفی کرد.
دومین سخنرانی پروفسور هوخندایک بعد از ظهر روز دوشنبه 28 اردیبهشت در ساختمان مرکزی دانشگاه کاشان انجام شد. موضوع این سخنرانی بررسی روش های قبله یابی در دورۀ اسلامی، با اشاره به برخی منابع و ابزارهای بازمانده از دورۀ اسلامی در این زمینه، از جمله جدول تعیین قبله در زیج اشرفی و نیز یک قبله نما که احتمالاً در دورۀ صفوی در اصفهان ساخته شده، بود.
پس از یک شب اقامت در کاشان، برنامه های این گروه با سفر به اصفهان ادامه یافت. بعد از ظهر روز چهارشنبه 30 اردیبهشت ماه، پروفسور هوخندایک با حضور در خانۀ ریاضیات اصفهان، به توضیحاتی دربارۀ مؤسسۀ آموزش علوم و ریاضیات فرویدنتال (وابسته به دانشکدۀ علوم دانشگاه اوترخت) و تصمیم این مؤسسه برای طراحی یک بازی رایانه ای با هدف آموزش ریاضیات به دانش آموزان دبیرستانی پرداخت. بر اساس مشورت مسئولان این مؤسسه (که سرپرستی این پروژه را بر عهده دارند) با پروفسور هوخندایک، از یک موضوع تاریخ علمی برای طراحی این بازی استفاده شده است. برای این منظور، پژوهش ها برای یافتن دوره ای تاریخی که در آن، دو شخصیت هم نسل، یکی در اروپا و دیگری در گسترۀ جغرافیایی تمدن اسلامی، از دو دستگاه محاسباتی مختلف استفاده می کردند، انجام شد و در نهایت اوترخت و اصفهان به عنوان دو شهر که بر اساس شواهد تاریخی در قرن چهارم هجری/ دهم میلادی این ویژگی را داشته اند انتخاب شدند. در این بازی، که فعلاً مراحل مقدماتی آن ساخته شده و هنوز تکمیل نشده است، شخصیت اصلی فردی است که از اوترخت به اصفهان سفر کرده و با شیوۀ محاسباتی به کار رفته در چُرتکه آشناست. وی پس از ملاقات با ابن سینا با شیوۀ محاسباتی عرضه شده در آثار خوارزمی، که کاراتر از شیوۀ قبلی است، آشنا می شود. در ادامۀ صحبت های پروفسور هوخندایک، مراحل ساخته شدۀ این بازی توسط تام رین خوت ارائه شد پس از توضیحت رین خوت دربارۀ جزئیات این بازی و چگونگی مراحل آن، از علاقه مندان دعوت شد تا پیشنهادات خود را دربارۀ جنبه های مختلف این بازی، از جمله مسائل تاریخی آن مطرح کنند.
موضوع سخنرانی بعدی پروفسور هوخندایک، جنبه های ریاضی برخی الگوهای کاشیکاری به کار رفته در دورۀ اسلامی، با تمرکز بر پژوهش های بولاتف و اوزدورال دربارۀ یک رسالۀ فارسی بدون عنوان در این باره بود. برخی از این الگوها در ساخت بناهای دورۀ اسلامی، از جمله مسجد جامع اصفهان، به کار رفته است.
آخرین سخنرانی پروفسور هوخندایک با موضوع «ریاضیات و نجوم ایرانی در هلند قرن هفدهم» در عصر روز شنبه دوم خردادماه، آخرین روز اقامت وی در ایران، انجام شد. چنانکه پیش تر اشاره شد، بین سال های 1625 و 1629 میلادی، ریاضیدان و مستشرق هلندی، یاکوبوس خولیوس، مجموعه ای شامل بیش از 400 نسخۀ خطی عربی را از حلب و استانبول به لیدن منتقل کرد. پروفسور هوخندایک در این سخنرانی به بررسی آن دسته از نسخه های خطی عربی که در قرن هفدهم میلادی در هلند به عنوان منابع علمی استفاده شدند پرداخت که از آن جمله می توان به نسخه های خطی برخی آثار جبری خیام دربارۀ حل معادلات جبری درجۀ سه اشاره کرد.
پویان رضوانی
گزارش تصویری این نشست را اینجا ببینید.