میراث مکتوب- کهن‌ترین «گزیده» از خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‌پیکر حکیم نظامی گنجه‌ای، روایت و کتابت ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی در ۷۲۱ ق، به کوشش جمشید علیزاده، تبریز، خانۀ فرهنگ و هنر نگاره، ۱۴۰۲ ق.
نظامی گنجوی به گواهی صاحبنظران از سرایندگان طراز اوّل زبان فارسی است. روشن است که دستیابی به چنین جایگاهی، چندان هم آسان و بی‌دلیل نبوده است. نظامی در سروده‌های شش‌گانۀ خود، مجموعه‌ای بسیار گسترده و متنوّع از توانایی‌ها را به کار برده تا سروده‌های خود را بر چکاد سخنوری بنشاند. ویژگی‌های زبانی (از واژه‌ها و ترکیبات گرفته تا کاربرد صنایع ادبی)، گزینش هنرمندانه و هوشمندانۀ داستان‌های کوچک و بزرگ و اندرزهای گوناگون، کاربرد هنرمندانۀ اصطلاحات علوم گوناگون، اشاره به آداب و رسوم زندگی و…؛ و همۀ این‌ها را چنان هنرمندانه و هوشمندانه به کار گرفته که سخن او به حدّ اعجاز نزدیک شده است. امّا همین ویژگی‌ها موجب شده که تصحیح آثار او و درنتیجه فهم آن‌ها به همان اندازه دشوار باشد.
در چند دهۀ گذشته، پژوهشگران بسیاری همّت بر تصحیح این آثار گماشته‌اند و هرکدام با توجّه به زمانه و امکانات خویش به انتشار این آثار پرداخته‌اند؛ امّا در این میان، آثاری که بتوان آن‌ها را پژوهش‌هایی در حدّ و اندازۀ آثار نظامی به شمار آورد، انگشت‌شمار هستند.
در تصحیح آثار نظامی این نکتۀ مهمّ نیز باید مورد توجّه قرار گیرد که کهن‌ترین نسخه‌های خمسۀ نظامی از نیمۀ سدۀ هشتم بدین سوی هستند و تقریباً همگی در محدودۀ حکومتی فارس کتابت شده‌اند و ظاهراً همگی آن‌ها به یکی دو نسخۀ مادر منتهی می‌شوند. بنابراین، دستیابی به نسخه‌هایی خارج از این محدوده اهمیّت بسیاری دارد.
در این میان، فقط دو سه نسخۀ متعلّق به پیش از سدۀ نهم تاکنون شناسایی شده که دارای این ویژگی هستند. یکی از این نسخه‌ها، رونویسی گزیده از سه منظومۀ خمسه یعنی خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و هفت‌پیکر است که در مجموعۀ موسوم به سفینۀ تبریز کتابت شده و اکنون، کهن‌ترین دستنویس شناخته‌شده از این بخش‌های خمسه به شمار می‌آید.
خریداری سفینۀ تبریز توسّط کتابخانۀ مجلس و در پی آن، انتشار عکسی نسخه موجب شد تا این مجموعۀ کم‌نظیر در دسترس پژوهشگران قرار گیرد و بخش‌های متعدّدی از آن به تصحیح رسیده و یا مرجع پژوهش‌هایی قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین این موارد، شعرهای فارسی مندرج در آن است که بسیار متنوّع هستند. از رباعیات گرفته تا گزیدۀ منظومه‌هایی چون ویس و رامین فخری گرگانی که اتّفاقاً در این مورد هم، کهن‌ترین رونویس از آن ابیات برگزیده از ویس و رامین به شمار می‌آید. در این میان امّا ظاهراً به این دلیل که نسخه‌های کهنی از خمسۀ نظامی بر جای مانده و گزیدۀ سه منظومۀ مندرج در سفینۀ تبریز نیز نسبتاً کوتاه است، چندان مورد توجّه پژوهشگران قرار نگرفته است.
در پژوهشی که اخیراً به کوشش پژوهشگر توانای زبان و ادب فارسی آقای جمشید علیزاده در تبریز منتشر شده، این گزیدۀ منظومه‌های نظامی مورد توجّه قرار گرفته و متن کامل آن‌ها تصحیح و همراه با تعلیقات و بررسی‌های مفصّل مورد حلّاجی قرار گرفته است. چنانکه ایشان در مقدّمۀ کتاب اشاره کرده‌اند، مجموع ابیات گزیدۀ این منظومه‌ها در سفینۀ تبریز ۹۶۳ بیت است، امّا ضبط‌های قابل‌توجّهی در همین تعداد دیده می‌شود. به عبارت دیگر، پژوهش و تصحیح علیزاده نشان می‌دهد که رونویس مندرج در سفینۀ تبریز علاوه بر اینکه اقدم نسخه‌های موجود از این ابیات به شمار می‌آید، از دیدگاه ضبط‌ها نیز کاملاً قابل‌توجّه است و در پژوهش‌های بعدی بر روی این سه منظومه، باید مورد توجّه قرار گیرد.
البته چاپ اخیر، صرفاً بازنویسی ابیات مندرج در سفینۀ تبریز نیست، بلکه ابیات با چهار نسخۀ معتبر خمسه مقابله و تصحیح شده است. مصحّح، چاپ‌های پیشین را نیز مدّنظر داشته و با توجّه به ضبط نسخه‌ها و چاپ‌های پیشین، متن را تصحیح و ضبط‌های آن را در بخش تعلیقات کتاب، مورد بررسی و مداقّه قرار داده است. وجود ویژگی‌هایی چون بیت‌یاب این بخش نیز می‌تواند دیگر پژوهشگران را در پیدا کردن ابیات هر منظومه در این گزیده یاری رساند.
سخن آخر اینکه شهر تبریز از دیرباز، پایگاهی استوار برای زبان و ادب فارسی بوده و پژوهشگران ممتازی چون استاد احمد کسروی تبریزی، دکتر عبدالرسول خیّامپور، دکتر منوچهر مرتضوی، دکتر محمّدامین ریاحی و بسیاری از بزرگان دیگر را پرورده است و اینک نیز کتاب مورد گفتگوی ما از چند دیدگاه با این شهر پیوند خورده است: گردآوری سفینۀ تبریز در سال‌های ۷۲۱-۷۲۳ ق توسّط ابوالمجد محمّد بن مسعود تبریزی در آن شهر و پژوهش ارزشمند جناب جمشید علیزاده که از فضلای تبریز هستند و نیز انتشار کتاب توسّط خانۀ فرهنگ و هنر نگاره در همان شهر تبریز که خاستگاه نستعلیق و صائب و شهریار است.
نویسنده: علی صفری آق‌قلعه