میراث مکتوب- کتاب «مسلک العارفین: کهن ترین متن بازمانده از طریقت خواجگان» اثر محمد بن احمد بخاری، با تصحیح مریم حسینی و محمود علیزاده کاشانی در ۵۱۵ صفحه از سوی انتشارات علمی چاپ و منتشر شد.
این کتاب یکی از کهن‌ترین آثار عارفان ناحیۀ ماوراءالنهر است. دستینه‌ای عرفانی از اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری که بارها کتابت شده و دستنویس‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های سراسر دنیا یافت می‌شود. حقایقی دربارۀ زندگی و معرفت و آداب پارسایانی معروف به خواجگان در این کتاب موجود است که روشنگر گذشتۀ سلسله‌ای از عارفان مشهور به نقشبندیه است که هنوز در اقصا نقاط جهان پیروانی دارد.
پیروان خواجه عبدالخالق غجدوانی (م ۵۷۵ ق) معروف به خواجگان از مشایخ یکی از طریقت‌های کهن عارفان بودند که در شهر بخارا می‌زیستند و فعالیت می‌کردند. قرن‌ها بعد خواجگان از شهرت و روایی بسیار برخوردار شدند؛ زیرا بهاءالدین نقشبند (۷۱۷ ـ ۷۹۱ ق) بنیان‌گذار سلسلۀ نقشبندیه نسب عرفانی خود را به طریقت خواجگان و عبدالخالق غجدوانی رساند. نقشبندیه از بانفوذترین سلسله‌های مشایخ صوفیه نزد سلاطین تیموری بسیار مورد احترام بودند و هم الکنون از سلسله‌های فعال صوفیان به شمار می‌روند.
از مهم‌ترین آثار برجای‌مانده از خواجگان کتاب «مسلک العارفین» است که کهن‌ترین نسخۀ آن حدود اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری کتابت شده است. نویسندۀ این کتاب سخنان پیر خود شیخ سعدالمله والدین دومین جانشیخ خواجه سلیمان را گردآوری کرده است. این کتاب دستینۀ خواجگان در شاخۀ پیروان خواجه اولیا، مرید و جانشین عبدالخالق غجدوانی بوده و دربردارندۀ اعتقادات و آداب این دسته از عارفان است. مطابق گزارش محمد بخاری، نویسندۀ کتاب، وی آخرین نفر از این سلسله بوده و شیخ سعدالمله وی را به جانشینی خود برگزیده است. این کتاب افزون بر اینکه دربردارندۀ موضوعات مختلف عرفان و آداب تصوف است، حاوی اطلاعاتی دربارۀ طریقت خواجگان و سلسلۀ ایشان و شاخه‌های طریقت عبدالخالقیان است که به شناخت بهتر و بیشتر این دسته از سلسله‌های صوفیه در ناحیۀ ماوراءالنهر یاری می‌رساند. از این کتاب حداقل دو تحریر متفاوت در دست است؛ بیشتر نسخه‌های بازمانده از تحریر بلند این اثر وصایای عبدالخالق غجدوانی را دربر دارند و پیش از مقدمۀ «مسلک العارفین» رسالۀ کوتاه وصایا ضمیمه شده است. در این تصحیح تحریر کوتاه «مسلک العارفین» ارائه شده است.
نسخه‌های تحریر کوتاه این کتاب هفده باب و نسخه‌های تحریر بلند دارای ۲۳ باب هستند. با توجه به اینکه کهن‌ترین نسخه‌های این کتاب تحریر کوتاه آن هستند و با توجه به ویژگی‌های سبک‌شناسانۀ آنها می‌توان حدس زد تحریر کوتاه در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم نوشته شده باشد.
در نسخه‌های متعدد موجود از این کتاب، نام نویسندۀ آن به گونه‌های مختف ضبط شده است. در دو نسخه از تحریر کوتاه، یعنی نسخۀ گنج‌بخش و نسخۀ موجود در موزۀ لاهور، نویسنده محمد بن احمد بن محمد بخاری نامیده شده است.
بسیاری از مطالب این کتاب به «کیمیای سعادت» غزالی نزدیک است؛ به‌ویژه در مقایسۀ دو بخش ترتیب وردها در «کیمیای سعادت» و باب ششم در اوراد شب و روز می‌توان دعاهای مشابه بسیاری را یافت که غزالی از آنها در ترتیب ادعیه شب و روز یاد کرده و در این کتاب نیز از آنها یاد شده است. اما شاید بتوان گفت مهم‌ترین کتابی که «مسلک العارفین» از آن متأثر بوده، «مرصاد العباد» نجم رازی است.
سبک نثر این کتاب سبکی بینابین است؛ یعنی هم برخی ویژگی‌های نوشتاری نثر مرسل و سبک خراسانی کهن را دارد و هم زبان متن به سبب دینی‌بودن پر از الفاظ و واژگان عربی است و نویسندۀ کتاب به‌مناسبت از آیات و احادیث و ادعیه سود جسته است. بیش از پانصد آیه و صدوپنجاه حدیث در این کتاب موجود است. نثر بخش‌هایی از کتاب شاعرانه و عاطفی است. از تمثیل‌های جذابی که در کتاب آمده، تشبیه ذکر به دانه است. همچنین تشبیه مرید به بیضه و شیخ و پیر به مرغ بارها به گونه‌های مختلف آمده است.
تاکنون از تحریر کوتاه «مسلک العارفین» پنج نسخه یافت شده که کهن‌ترین آن نسخۀ موزۀ بریتانیاست که تاریخ ندارد؛ اما تمام قراین نسخه‌شناسی و سبک‌شناسی دال بر این است که این نسخه احتمالاً در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم هجری کتابت شده است. در این تصحیح این نسخه اساس قرار گرفته و نسخه‌های تاشکند ازبکستان، مجلس شورای اسلامی، کتابخانۀ گنج‌بخش پاکستان و موزۀ ملی لاهور نیز با آن مقابله شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار، مقدمه‌ای بر مسلک العارفین، مسلک العارفین، تعلیقات، فهرست احادیث و سخنان مشایخ، فهرست نام‌ها، فهرست جای‌ها، فهرست منابع، فهرست نسخه‌های خطی، فهرست منابع لاتین.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات