میراث مکتوب – این کتاب دربردارندۀ دوازده مقاله دربارۀ تصوف عاشقانه است؛ تصوفی که از لحاظ زبان و عقاید تا حدود زیادی متأثر از آثار حسین بن منصور حلاج است.
نخستین مقالۀ این مجموعه که نام کتاب هم برگرفته از آن است، در مورد قطعهای است از حلاج که در آن از عشق به عنوان یکی از صفات ذات الهی یاد شده است. نویسنده در این مقاله سعی نموده ابیات عربی حلاج را به کمک آرای صوفیانۀ احمد غزالی که در کتاب «سوانح» مطرح شده است، توضیح دهد.
در مقاله‌های دوم و سوم سعی نموده با توجه به سخنان حلاج سه اصطلاح که در مذهب نوحلاجی پدید آمده را توضیح دهد. در رأس این اصطلاحات کلمۀ «وصال» است. حلاج کعتقد بود آخرین مرتبۀ عشق فناست؛ یعنی عاشق برای اینکه به معشوق برسد، باید از خود بمیرد. با فنای عاشق است که توحید محقق می‌شود. حلاج این مرتبه را «اِفراد واحد» می‌نامید و نوحلاجیان آن را «وصال» یا به عبارت دقیق‌تر «حقیقت وصال» می‌نامیدند. به همین دلیل است که چون حلاج را به پای دار می‌بردند تا به قتل برسانند، خود را مانند دامادی تصور می‌کرد که به حجله می‌رود. بنابراین وی خرامیدن خود را به طرف دار نتیجۀ جاذبۀ معشوق الهی می‌دانست و آن را «دلال الجمال» می‌نامید. ظاهراً از همین جاست که لفظ «دلال» وارد زبان صوفیانه شده است.
در مذهب نوحلاجی دو مفهوم کلیدی وجود دارد که یکی عشق است و دیگری حُسن. عشق در عاشق است و حسن در معشوق و اما خود حسن هم مکمل و متممی دارد که ملاحت نامیده می‌شود و چیزی که عاشق را به طرف معشوق جلب می‌کند، همین ملاحت است. عرفای نوحلاجی گفته‌اند که حضرت یوسف اگرچه از کمال حسن برخوردار بود، ولی ملاحت نداشت؛ در حالی که حضرت موسی (ع) دارای ملاحت بود.
در مقالۀ چهارم نظر نوحلاجیان دربارۀ ملاحت شرح داده شده است. غزالی ملاحت را کرشمۀ معشوقی می‌نامد و شعرای نوحلاجی آن را «آن» هم نامیده‌اند. ملاحت یا «آن» یکی از مفاهیم اصلی در زیبایی‌شناسی شعرای نوحلاجی به ویژه حافظ است.
سلطان شاعران نوحلاجی حافظ است که گاهی از حلاج به عنوان «پیر ما» یاد کرده است. در هفتمین مقاله سعی شده سابقۀ این مضمون در شعر عرفانی جستجو شود. مراد حافظ از «پیر ما» به خلاف آنچه برخی از حافظ‌پژوهان پنداشته‌اند، پیر صنعانی که عطار از او یاد کرده است نیست، بلکه پیر معنوی خود عطار، یعنی حلاج است.
هشتمین مقاله تفسیری است از غزل معروف حافظ که شاعر در آن سعی کرده یکی از اسطوره‌های قرآنی را در عالم خیال تجربه کند. زلف آشفته و خوی کرده و لب و مست، اوصاف ساقی است که نیمه شب به بالین شاعر می‌آید و جامی از بادۀ الست به او می‌دهد و بدین ترتیب باعث می‌شود که شاعر عهد ازلی خود را تجدید کند. این غزل را حافظ تحت تأثیر نزاری قهستانی سروده است. داستان معشوقی نیمه شب با صراحی به بالین شاعر می‌آید، مضمونی است شناخته شده که شاعران دیگر نیز دربارۀ آن غزل گفته‌اند، بی‌آنکه به موضوع عهد الست اشاره کنند. نزاری این داستان را با اسطورۀ قرآنی تطبیق می‌دهد و در غزل خود با نوشیدن بادۀ الست، به تجدید عهد با معشوق ازلی می‌پردازد.
مقاله‌های نهم و دهم دربارۀ سعدی است. با وجود اینکه سعدی شیرازی بوده و باید متأثر از مذهب نوحلاجی پارسیان به ویژه روزبهان بقلی باشد؛ ولی در واقع او متأثر از مذهب نوحلاجی خراسانیان و در رأس ایشان عطار است. میان آثار سعدی و آثار پارسی غزالی نیز شباهت‌هایی وجود دارد و سعی شده این شباهت‌ها در مقالۀ نهم به طور کلی نشان داده شود. در مقالۀ دهم نیز بیان شده که سعدی چطور غزل معروف «همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستی» را تحت تأثیر عقاید نوحلاجی سروده و در این غزل او پایبندی خود را به همان عهدی نشان داده است که نزاری و حافظ سعی کرده‌اند در غزل‌های خود آن را تجدید کنند.
در مقاله‌های یازدهم و دوازدهم گوشه‌هایی از بحث معرفت مطرح می‌شود. یازدهمین مقاله دربارۀ حیرت است؛ موضوعی که حکما و صوفیان قدیم همچون ذوالنون مصری و ابوبکر شبلی دربارۀ آن سخن گفته‌اند و نوحلاجیان هم از آن یاد کرده‌اند. عطار در منطق الطیر آن را یکی از وادی‌ها دانسته است. البته مشایخ قدیم حیرت را یکی از مراحل معرفت دانسته‌اند و لذا حیرت حالی است که به عارف دست می‌دهد. در مذهب عشق نیز حیرت حالی است که در هنگام مشاهدۀ حسن و جمال معشوق به عاشق دست می‌دهد.
در آخرین مقاله نیز هرچند که به بررسی سابقۀ یکی از تمثیل‌های مثنوی و معنوی دربارۀ عشق پرداخته شده، این بحث باز هم با بحث معرفت مرتبط است. نویسنده در این مقاله نشان می‌دهد که تمثیل کشتی عشق را ظاهراً مولانا از کتاب شرح تعرف، اثر مستملی بخاری گرفته است؛ کتابی که در برخی از نوحلاجیان از جمله احمد غزالی تأثیر گذاشته است. هرچند که مذهب نوحلاجی هنوز در زمان مؤلف شرح تعرف شکل نگرفته بود.
فهرست مطالب کتاب:
دیباچه: مقالاتی در مذهب نوحلاجی
1. کرشمه عشق (شرح قطعهای از حلاج)
2. حقیقت وصال یا افراد واحد (شرح آخرین سخن حلاج قبل از مرگ)
3. دلال و وصال (دو اصطلاح حلاجی در تصوف عاشقانه)
4. ملاحت موسی (معنای ملاحت و «آن» و فرق آن با حسن و جمال)
5. حسن و قبح، وجود و عدم
6. غیرت عاشق بر دیده خود
7. سابقه «پیر ما» در غزلی از حافظ
8. هاتف ساقی (شرح دو غزل نزاری قهستانی و حافظ)
9. سعدی و احمد غزالی
10. گله از فراق (شرح غزلی از سعدی)
11. حیرت در پیشگاه خدا
12. کشتی (مأخذ یک تمثیل عرفانی در مثنوی معنوی)
پورجوادی: نصرالله، کرشمۀ عشق: مقالاتی در عرفان نوحلاجی ایران، تهران، فرهنگ نشر نو، 304 صفحه، شمارگان: 1100 نسخه، بها: 210000 ریال، 1393.