ميراث مكتوب – نعمانی در کتاب الغيبه خود تعدادی روايت در موضوع غيبت و قائميت نقل می‌کند با اين سند: “أَخْبَرَنَا أَبُو سُلَيْمَانَ أَحْمَدُ بْنُ هَوْذَةَ أَبِي هَرَاسَةَ الْبَاهِلِيُ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ إِسْحَاقَ النَّهَاوَنْدِيُّ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ سَبْعِينَ وَ مِائَتَيْنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيُ سَنَةَ تِسْعٍ وَ عِشْرِينَ وَ مِائَتَيْنِ …”. در نظر اول به دليل آنکه در تمامی اين احاديث، اين سند عيناً تکرار می شود شايد به ذهن چنين متبادر شود که مسئوليت نهايی متن دفتری که اين احاديث از آن اقتباس شده با ابو محمد عبد الله بن حمّاد الأنصاري است. بدين ترتيب بايد متوقع بود که او کتابی در غيبت داشته باشد تا اين روايات از آن اقتباس شده باشد. اما آنچه ما از عبدالله بن حمّاد می شناسيم و منابع ما گزارش کرده اند چنين چيزی را نشان نمی دهد (برای يک مورد روايت او درباره غيبت از طريقی متفاوت، نک: نعماني، الغيبة ، ص: 274 تا 276؛ همچنين برای يک روايت از شخصی با عنوان عبدالله بن حماد در موضوع قائميت بدون آنکه از طريق سند مورد گفتگو در اين مقاله روايت شده باشد؛ نک: ابن طاوس، التشريف بالمنن في التعريف بالفتن، ص: 375). بنابر گفته نجاشي او دو کتاب داشته يکی کوچکتر از ديگری اما نجاشي عنوانی بر اين کتابها قرار نمی دهد. او سندی به عبد الله بن حماد ارائه می دهد که در نهايت به ابراهيم بن اسحاق الأحمري و او به عبد الله بن حماد منتهی می شود. نجاشی خود هيچ انتقادی از عبد الله بن حماد نمی کند؛ گرچه راوی او الأحمري خود سخت مورد تضعيف رجاليان و از جمله خود نجاشي بوده است. بر عکس تعبير نجاشي درباره عبد الله بن حماد آن است که او از شيوخ اصحاب اماميه است (نک: رجال النجاشي، ص: 218: “عبد الله بن حماد الأنصاري. من شيوخ أصحابنا له كتابان أحدهما أصغر من الآخر. أخبرنا بهما علي بن شبل بن أسد عن ظفر بن حمدون عن الأحمري عنه”؛ بعداً خواهيم ديد که اين طريق، يکی از طرق روايت آثار الأحمري نزد نجاشي و شيخ طوسي است). اما از ديگر سو ابن الغضائري که به خوبی با آثار حديثی طيفهای مختلف شيعی آشنايی داشته درباره عبد الله بن حماد گرچه تعبير ضعيف را به کار نمی گيرد تنها می نويسد او تعدادی احاديث منکر دارد و صرفاً در مقام شاهد از وی می شود روايت کرد. او تصريح می کند عبدالله بن حماد که از او با عنوان ابومحمد عبدالله بن حماد الأنصاري ياد کرده و گفته که در قم سکنی گزيد، از هيچ يک از امامان روايت مستقيم نمی کرده است. (نک: ابن الغضائري، الرجال، ص: 78 -79). شخصيت عبد الله بن حماد با پيچيدگی هايی روبروست و طبقه او و شماری از رواياتی ديگر که تحت عنوان ابو محمد انصاري دراحاديث اماميه ديده می شود محل بحث و گفتگوست. در حقيقت آنچه درباره عبد الله بن حمّاد در منابع رجالی و حديثی اماميه نقل شده به شدت متناقض و با مشکلاتی روبروست (حتی در سی دی دراية النور، درباره او اشتباهات و خطاهایی فاحش راه يافته و در شناخت هويت او به خطا حکم شده است). اينجا مجال بررسی هويت دقيق و طبقه روايي عبد الله بن حمّاد نيست. اما همينقدار بايد گفت که ظاهراً نجاشي در توصيفش درباره او در خصوص آنکه او “شيخ اصحاب” است وی را شايد با يک عبد الله بن حمّاد ديگری اشتباه گرفته است. در اين ميان برخی از مطالب و روايات او هم با روايات ابومحمد عبد الله بن ابراهيم بن أبي عمرو الغفاري الأنصاري از يک سو و با شخصيت يک راوی ديگر با نام ابو محمد عبدالرحمان بن أبي حماد کوفي ساکن قم خلط شده است. مجموعاً چند راوی با هويتهای واقعی و يا حتی مشکوک و با نامهایی برخاسته از سهو نسخه ها در اينجا با يکديگر با هم خلط شده اند (حتی با روایات شخص مجهولی چون عبد الله بن عبد الرحمان الأصم). آنچه ظاهراً می توان در اين باره با اطمينان بيشتری گفت آن است که ظاهراً «ابو محمد عبد الله بن حمّاد الأنصاري” هويت و عنوانی بوده برای شخصی که مشخصات هويتی او و احاديث و آثار و کتابها و رواياتش (و از جمله آنچه در سندهای الغيبه نعماني ديده می شود) را ابراهيم بن اسحاق الأحمري النهاوندي به عنوان شاگردش «برساخته» بوده و تقريباً عمده احاديث او از همين طريق هم روايت شده است (درمورد جزئيات اين مطالب؛ نک: کتاب من درباره تاريخ تدوين حديث شيعه، در دست آماده سازی).
ادامه اين مطلب نوشته حسن انصاري كه در سايت حلقه كاتبان منتشر شده است اینجا بخوانيد.