میراث مکتوب- کتاب «اشراق اللاهوت فی شرح کتاب الیاقوت» مشتمل بر شرح ابوعبدالله محمد بن علی جرجانی بر «الیاقوت» ابراهیم بن نوبخت، با مقدمه و تصحیح علی اوجبی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
ابن نوبخت از متکلمان برجسته و تأثیرگذاری است که تنها یک کتاب به نام الیاقوت از خویش به یادگار نهاده است. به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه این اثر شروح ارزشمندی بر آن نوشته شده است که کتاب حاضر یعنی اشراق اللاهوت فی شرح الياقوت نگاشته ابوعبدالله محمد جرجانی ـ از متکلمان برجسته امامیه – یکی از مهمترین آنهاست.
جرجانی افزون بر علم کلام به اندیشه های فلسفی نیز احاطه داشت. آنچه بر ارزش اثر حاضر می‌افزاید این است که نویسنده در تمامی مباحث رویکردی انتقادی دارد. او گرچه مسلک امامی دارد، اما در مباحث اختلافی گاه به معتزله نزدیک می‌شود و گاه دیدگاه‌های اشعری را ترجیح می‌دهد. او نه تابع و شیفتۀ مصنف است و نه پیرو اساتیدش. جرجانی هر آنچه را درست می‌انگارد می‌پذیرد و آنچه موافق نیست (مانند مبحث جزء لا يتجزى، تماثل اجسام، انتقال و بقای اعراض، ابطال تسلسل، ابدی نبودن عالم) را به نقد می‌کشد.
اثر حاضر بر اساس دست‌نوشت موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی تصحیح و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
در مقدمۀ علی اوجبی مباحثی در معرفی ابن نوبخت، ساختار کتاب الیاقوت، معرفی شارح یعنی ابوعبدالله محمد بن علی جرجانی آمده است. معرفی دیگر آثار شارح از زبان خود او، چکیده‌ای از آراء و اندیشه‌های شارح در 21 موضوع، مبحثی در باب اشعری یا معتزلی بودن جرجانی، معرفی نسخه مورد استفاده در تصحیح و شیوۀ تصحیح، دیگر بخش‌های مقدمۀ مصحح است.
پس از مقدمۀ 23 صفحه‌ای علی اوجبی متن مصحح کتاب در 347 صفحه به چاپ رسیده است. در پایان نیز نمایه‌های آیات، احادیث و روایات، اشعار، کسان، گروه‌ها، کتاب‌ها، جای‌ها و نیز فهرستی از منابع و مأخذ در حدود 30 صفحه آمده است.
ساختار کتاب الیاقوت
بر اساس آنچه در مقدمه در توصیف ساختار کتاب آمده است: گرچه موضوع علم کلام از نگاه نویسنده تکلیف است؛ اما او نخست به اثبات مكلف می‌پردازد. به دیگر سخن از آشکار به سوی نهان و از پایین به بالا می‌رود. البته به عنوان مقدمه، ابتدا به وجوب عقلی اندیشیدن می‌پردازد. سپس به سراغ مقدماتی می‌رود که اثبات حدوث عالم مبتنی بر آنهاست. سپس به اثبات حدوث جهان می‌پردازد تا از آنجا به علت محدثه – یعنی حق تعالى – برسد. سپس به دیگر مقدماتی می‌پردازد که برای اثبات صانع از مسیر حدوث عالم بدانها نیاز است. مبحث بعدی اثبات صفات باری است. پس از اثبات توحید سیر صعودی را در پیش می‌گیرد و به مكلف و غاية الغايات یعنی واجب الوجود – می‌پردازد سپس در سیر نزول به تکلیف می‌رسد و در ادامه مسائل مربوط به عدل الهی را ذکر میکند.
وعد و وعید، صدق مبلغ تکلیف – یعنی پیامبر – و برتر بودن او از فرشتگان، اثبات معاد و اینکه جواهر باقی اند، وجوب امر به معروف و نهی از منکر، اثبات عصمت پیامبران، و ردّ یهود، نصارا، منجمين، ثنويه، مجوس، بت‌پرستان و غالیان، دیگر مباحث کتاب هستند. بخش پایانی کتاب نیز مباحث مربوط به حافظ تکلیف یعنی امام است. در آغاز، اثبات میکند که امامت عقلاً واجب است. سپس به صفات امام می‌رسد و به اعتراض‌ها پاسخ می‌دهد؛ و بعد به اثبات امامت امامان معصوم علیهم السلام می‌پردازد و به دیدگاه‌های مخالفان اشاره میکند.
دربارۀ ابراهیم بن نوبخت، نویسندۀ الیاقوت
در مقدمۀ کتاب در معرفی ابن نوبخت می‌خوانیم: «ابواسحاق ابراهيم بن اسحاق بن ابی‌سهل بن نوبخت که در منابع کلامی از او با عنوان ابن نوبخت یاد می‌شود از معدود متکلمان برجسته‌ای است که اطلاعات اندکی درباره‌اش وجود دارد. از همین رو در نظرات دربارۀ نام و نیز دوران زیست او تفاوت‌های چشمگیری دیده می‌شود. محمد بن منصور دشتکی مؤلف را «أبي اسحاق ابراهیم بن نوبخت» می‌داند. علامه [حلی] در کتاب انوار الملکوت از وی با همین نام یاد کرده است. اما برخی صاحبان تراجم چون آفندی در ریاض العلماء و به پیروی از وی، شیخ عباس قمی در الكنى و الألقاب او را «اسماعیل بن اسحاق بن أبي سهل بن نوبخت» دانسته‌اند. از آنجا که علامه به زمان حیات مؤلّف نزدیکتر است، چنین می‌نماید که ادعای او به واقعیت نزدیکتر باشد.
نیز اَفندی بر آن است که چون جد او – أبو سهل – در سده دوم می‌زیسته، بنابراین، ابن نوبخت می‌بایست در سده سوم، زنده باشد.
اما پل کراوس از میرزا محمد خان قزوینی نقل میکند که شیوه ابن نوبخت در الیاقوت حاکی از آن است که او در دورانی نزدیک به علامه – یعنی در سده هشتم – حضور داشته است. هانری کربن نیز بر آن است که او نخستین کسی است که در سال ۳۵۰ ق در کتاب الياقوت به فلسفه اسلامی نظم بخشید و خواجه نصیرالدین طوسی از وی پیروی کرد و آن را به انجام رسانید.
مادلونگ بر خلاف دو شرق شناس یاد شده با مقایسه آرای کلامی ابن نوبخت در الياقوت و سخنان متکلمان بنی نوبخت در أوائل المقالات معتقد است کتاب الياقوت می‌بایست در سده ۵ و پس از آن، تألیف شده باشد.
اما آنچه همگان بر آن اذعان دارند این نکته مهم است که این نوبخت از مشاهیر علم کلام است که در رشد و بالندگی آن بسیار تأثیرگذار بوده است.
سوکمندانه از این متکلم بزرگ و تأثیر گذار تنها یک کتاب یعنی الیاقوت به یادگار مانده است که به دلیل اهمیت آن، شروح ارزشمندی بر آن نوشته شده است:
1. أرجوزة في شرح الياقوت: اثر شیخ شهاب الدین اسماعیل بن الشيخ شرف الدين أبی‌عبدالله حسینی عاملی
2. أنوار الملكوت في شرح الياقوت: نوشتۀ علامه حلی به سال ۶۸۴ ق
3. اثر حاضر اشراق اللاهوت في شرح الياقوت: نگاشتۀ أبوعبدالله محمد بن على الجرجانی
4. إشراق اللاهوت فی نقد شرح الياقوت: حاشیۀ انتقادی عمیدالدین اَعرجی بر أنوار الملکوت علامه حلی».
دربارۀ ابوعبدالله جرجانی، شارح الیاقوت
رکن الدین محمد بن على بن محمد استرآبادی حلی نجفی غروی، مشهور به جرجانی از متکلمان نامدار و علمای برجسته علم اصول شیعی به شمار می‌آید. متأسفانه از جزئیات زندگانی وی چیز زیادی نمی دانیم جز اینکه: در استرآباد زاده شده و مدتی در حله می‌زیسته و سرانجام در نجف سکنا گزیده است؛ و از آنجا که شماری از آثارش را در سال‌های ۶۹۷ و ۷۲۸ ق به انجام رسانده، بنابراین به طور یقین در سده‌های ۷ و ۸ می‌زیسته است. مقداد سیوری جرجانی را جد مادری خود معرفی کرده است. جرجانی از شاگردان علامه حلی و به دوران زیست خواجه نصیرالدین طوسی نزدیک بوده و او را برترین محققان و رئیس عالمان و حکمای متبحر می دانسته است.
شاگردی او نزد خواجه نصیرالدین طوسی، احتمال شاگردی او نزد قطب‌الدین شیرازی و دفن شدن پیکرش در تبریز از دیگر نکاتی است که به گفتۀ اوجبی از دیگر منابع می‌توان دربارۀ جرجانی به دست آورد.
کتاب «اشراق اللاهوت فی شرح کتاب الیاقوت» مشتمل بر شرح ابوعبدالله محمد بن علی جرجانی بر «الیاقوت» ابراهیم بن نوبخت، با مقدمه و تصحیح علی اوجبی، با قیمت 390 هزار تومان از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
علاقه‌مندان برای خرید این کتاب می‌توانند از طریق شماره تلفن ۰۲۱۶۶۴۹۰۶۱۲ داخلی ۱۰۵ با دفتر فروش مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب تماس حاصل کرده و یا به وبگاه فروش mirasmaktoob.net مراجعه کنند.
