میراث مکتوب – تحقیقات مربوط به ایران در دانشگاه‌های مختلف کشورهای عربی و نیز مراکز تحقیقاتی رو به ازدیاد است.
این امر فارغ از این که با چه انگیزه‌ای است، مسلماً در شناخت ایران توسط عربها موثر خواهد بود. حالا که خود ما رغبت چندانی به این کار نداریم، گویا مقدر شده است تا آنان خودشان اقدام کنند.
اخیراً چند کتاب و پایان‌نامه در این زمینه دیدم (هر چند برخی نسبتا قدیمی است) که گزارش اجمالی می‌دهم.
ا. السیاسة و الدین فی مرحلة تاسیس الدولة الصفویة 1501 – 1576 از علی ابراهیم درویش
این کتاب چنان که عنوانش نشان می‌دهد در باره تأسیس دولت صفوی و تاریخ آن در دوره اسماعیل و طهماسب است. ناشر آن المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات در قطر است. کتاب در چندین فصل، جغرافیای سیاسی ایران، تأسیس دولت صفوی، روابط دولت صفوی با عثمانی و ممالیک، مناسبات دولت صفوی با ازبکها و اروپایی ها، و نیز در فصل های دیگری نظام اداری عصر صفوی، نظام اقتصادی و مالی، صفویه و دین، نقش فقها در دولت صفوی و روابط میان شاه و فقیه را در این دوره مورد بررسی قرا رداده است. کتاب تا ص 453 که متن و ضمائم است ادامه یافته و پس از آن هم فهرست راهنماست.
2. الصراع الصفوی العثمانی و تأثیراته علی المشرق العربی از محمد عبدالرزاق العوفی / ناشر آن الاکادیمیه الجماهیری است و تاریخ نشر آن 2008 و محل چاپ بنغازی در لیبی!
کتاب در سیصد صفحه سامان یافته و برخی از مهم‌ترین عناوین فهرست مطالب آن عبارت است از المشرق العربی بین التوجه العثمانی و لاامتداد الصفوی. اسباب الصراع الصفوی ـ العثمانی. مراحل الصراع. اجتیاح ایران و الصراع علی کردستان. تأثیرات الصراع الصفوی العثمانی علی المشرق العربی. سیطرة‌العثمانی علی المشرق العربی.
3. مقاله مفصلی با با عنوان «الجرجانیون و الحیاة الثقافیه و الاجتماعیه بمکة حتی بدایات القرن الخامس الهجری» که توسط ابراهیم عبدالمنعم سلامه ابوالعلاء استاد تاریخ و تمدن اسلامی در دانشکده ادبیات و علوم اجتماعی دانشگاه سلطان قابوس در عمان تهیه و در در همایشی در مکه در سال 1426 ق یعنی ده سال پیش ارائه شده است. از این که تاریخ قدیمی است عذرخواهم، اما به هر حال اثری است در باره جرجانی ها و نقش آنها در تاریخ فرهنگی و اجتماعی شهر مکه تا اوائل قرن پنجم هجری. این مقاله در مجموعه مقالات همایش مزبور از صفحه 259 تا 362 آمده است.
4. پایان‌نامه دیگری با عنوان الحیاة الاجتماعیه الایرانیه فی العصر التیموری (من خلال المخطوطات المصوره 771 ـ 912) در 193 صفحه است. در این نوشته، بر اساس نقاشی های موجود در نسخ خطی از زندگی اجتماعی ایرانی ها در دوره تیموری سخن گفته شده است. این نوشته از دانشگاه الجزائر است و نویسنده خانم سلام نضیره است که زیر نظر دکتر صالح بن قربه نوشته شده و سال تهیه آن 2006 ـ 2007 است.
5. محرکات السیاسیه الفارسیة فی منطقه الخلیج [الفارسی] از عادل عبدالله از مرکز التنویر للدراسات الانسانیه است که سال 2009 در قاهره منتشر شده است. فهرست برخی از عناوین:
المیلاد الصفوی
الجمهوریه الایرانیة الصفویه
البعد الاستراتیجی العقائدی
البعد الاستراتیجی التاریخی
البعد الاستراتیجی المصلحی
کتاب شصت صفحه رحلی است و همان طور که از عناوین پیداست، با دید سیاسی نوشته شده اما به هر حال برای شناخت نگاه عربها به ایران به خصوص در این دوره که تمام ایرانشناسی زیر نگاه و با تعبیر «صفوی» است جالب است.
6. العرب و ایران : مراجعة فی التاریخ و السیاسه. این اثر مجموعه مقالات شماری از نویسندگان است که باز هم ناشر آن المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات در قطر است و سال 2012 منتشر شده است. در ابتدای کتاب اسامی شماری از افرادی که مشارکت در این کتاب داشته اند آمده است:
محمد حامد الاحمری. الطاهر عمارة‌الادغم. عزمی بشاره. عبدالعلی حامی الدین. الحسین ازاوی. محجوب الزویری. فاطمه احمد الصمادی. طلال عتریسی. موسی الغریری. عبدالوهاب عبد الستار القصاب. وجیه کوثرانی. از اسامی روشن است که افرادی شناخته شده هستند. مقالات مهمی در این اثر به چاپ رسیده که جالب توجه است:
ایران و العرب ملاحظات عامه
العرب و ایران بین الذاکره و التاریخ
ایران و العرب فی ظلال الدین و السیاسه عبر التاریخ
الاوهام و الحقائق فی العلاقات العربیه و الایرانیه
العرب و ایران: مصالح مشترکه و علاقات غیر مستقره
ایران و المقاومه
النفوذ الایرانی فی العراق
العلاقات العربیه و الایرانیه (السوریه و الایرانیه نموذجا)
المغرب العربی و ایران
العلاقات المغربیه و الایرانیه بین القطعیه و الانفتاح
العلاقات المغاربه الایرانیه عرض و تحلیل
این کتاب در 270 صفحه سامان یافته است و امیدوارم کسی آن را ترجمه کند.
رسول جعفریان
منبع: کتابخانۀ تخصصی تاریخ ایران و اسلام