میراث مکتوب- زکریا بن محمد بن محمود انصاری کمونی (یا کوفی) قزوینی، متولد سال ۶۰۵ ق/ ۱۲۰۸ م، عالم، ادیب، قاضی، فقیه، محدث، مورخ، جغرافیدان، گیاه شناس و جانورشناس بزرگ ایرانی است. کنیه اش ابویحیی یا ابوعبدالله و لقبش را جمال‌الدین و گاهی عمادالدین گفته اند. وی مردی خوش خط و آشنا به شعر و تاریخ و جغرافیا و معانی و الفاظ و علوم طبیعی بود. محققان معتقدند که زکریای قزوینی به علت دانش بسیار و هوش سرشار و کار فراوان توانسته است تمامی اطلاعات موجود عصر خود را جمع آوری و به روشی متین و سودمند دسته بندی و تألیف کند و دانش کیهان شناسی و جغرافی را در سطحی بالا و به صورتی علمی بازگو نماید و در عین حال چنان ساده و روشن بنویسد که سبب استفاده عمومی شده باشد. غربی ها او را به هرودوت یونانی و بلیناس رومی مانند کرده اند، و گاهی او را پلینی قرون وسطی خوانده اند.
قزوینی، کیهان نگاری یا عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات خود را به عطا ملک جوینی، حاکم بغداد پیشکش کرده است. نیمه اول عنوان، تکرار عنوان کتاب احمد طوسی است و نشان می دهد که کتاب از نوع «عجایب» است و رواج این عنوان میان مؤلفات این رشته مایه اشتباه آن دو با یکدیگر شده است. کتاب جمعاً دو قسمت دارد که به طور جداگانه از جهان علوی و سفلی سخن دارد. قزوینی در ابتدای کتاب ضمن آوردن آیاتی از قرآن و ذکر دو داستان، در پی آن است که لزوم پرداختن به مسائلی از این دست را ثابت کند. او هدف خود را از تألیف چنین اثری تفکر در معقولات و نظر در محسوسات و بحث در حکمت آنها دانسته، «تا حقایق آنها روشن گردد و قدرت خالق از راه نظر در مخلوق شناخته شود». او به این نکته هم اشاره می کند که هیچ مطلبی در این کتاب از خود او نیست و تمام آنها بر پایه روایات و مطالب موجود در آثار دیگر است.
کتاب شامل چهار مقدمه است: در مقدمه اول به شرح واژه عجب (عجیب) می پردازد. مقدمه دوم تقسیم مخلوقات است و مقدمه سوم درباره واژه غریب. مقدمه چهارم درباره تقسیم موجودات است که طبق مکتب یونانی و بخصوص ارسطو انجام شده است. قسمت اول که خاص عالم علوی است، از اجرام سماوی یعنی آفتاب و ماه و ستارگان و ساکنان جهان بالا، یعنی فرشتگان، و وقت شناسی و تقویم های عربی و سریانی و عیدها و روزهای مشخص سخن می گوید. قسمت دوم خاص زمین و پدیده های آن به معنی وسیع کلمه است که ضمن آن از عناصر چهارگانه بحث شده است. در واقع کتاب در دو مقاله علویات و سفلیات خلاصه می شود. مقاله اول خود به سیزده نظر تقسیم شده است: در حقیقت افلاک و اشکال و موقعیت های آن، فلک ماه، فلک عطارد، فلک زهره، فلک خورشید، فلک مریخ، فلک مشتری، فلک زحل، فلک ستارگان ثابت، فلک البروج، فلک الافلاک، درباره ساکنین آسمان ها که همان ملائکه هستند، درباره زمان. مقاله دوم نیز خود طی چهار نظر تقسیم شده است که به ترتیب به: کره آتش، کره هوا، کره آب، و کره زمین می پردازد و سپس به بررسی کائنات و موجودات هستی می پردازد که آنها اجسامی هستند که از عوامل اصلی و مادر متولد می شوند و شامل سه نظر هستند: درباره فلزات، درباره گیاهان، و درباره حیوانات.
در تصحیح اثر حاضر از دو نسخه خطی استفاده شده است: ۱) نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مکتوب سدۀ نهم هجری، به شماره ۶۷۱۲؛ ۲) نسخه خطی کتابخانه پرینستون آمریکا، مکتوب سنۀ ۸۶۵ هجری؛ البته در مواردی به ندرت از نسخه چاپی سبوحی (۱۳۴۰ ش) بهره گرفته شده است.
عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات؛ زکریا بن محمد بن محمود کمونی قزوینی؛ به کوشش: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ قم: مجمع ذخایر اسلامی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ چاپ دوم: ۱۳۹۰؛ قطع وزیری؛ با ۶۸۰ صفحه مصور؛ به بهای ۳۰۰۰۰۰ ریال
قزوینی، کیهان نگاری یا عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات خود را به عطا ملک جوینی، حاکم بغداد پیشکش کرده است. نیمه اول عنوان، تکرار عنوان کتاب احمد طوسی است و نشان می دهد که کتاب از نوع «عجایب» است و رواج این عنوان میان مؤلفات این رشته مایه اشتباه آن دو با یکدیگر شده است. کتاب جمعاً دو قسمت دارد که به طور جداگانه از جهان علوی و سفلی سخن دارد. قزوینی در ابتدای کتاب ضمن آوردن آیاتی از قرآن و ذکر دو داستان، در پی آن است که لزوم پرداختن به مسائلی از این دست را ثابت کند. او هدف خود را از تألیف چنین اثری تفکر در معقولات و نظر در محسوسات و بحث در حکمت آنها دانسته، «تا حقایق آنها روشن گردد و قدرت خالق از راه نظر در مخلوق شناخته شود». او به این نکته هم اشاره می کند که هیچ مطلبی در این کتاب از خود او نیست و تمام آنها بر پایه روایات و مطالب موجود در آثار دیگر است.
کتاب شامل چهار مقدمه است: در مقدمه اول به شرح واژه عجب (عجیب) می پردازد. مقدمه دوم تقسیم مخلوقات است و مقدمه سوم درباره واژه غریب. مقدمه چهارم درباره تقسیم موجودات است که طبق مکتب یونانی و بخصوص ارسطو انجام شده است. قسمت اول که خاص عالم علوی است، از اجرام سماوی یعنی آفتاب و ماه و ستارگان و ساکنان جهان بالا، یعنی فرشتگان، و وقت شناسی و تقویم های عربی و سریانی و عیدها و روزهای مشخص سخن می گوید. قسمت دوم خاص زمین و پدیده های آن به معنی وسیع کلمه است که ضمن آن از عناصر چهارگانه بحث شده است. در واقع کتاب در دو مقاله علویات و سفلیات خلاصه می شود. مقاله اول خود به سیزده نظر تقسیم شده است: در حقیقت افلاک و اشکال و موقعیت های آن، فلک ماه، فلک عطارد، فلک زهره، فلک خورشید، فلک مریخ، فلک مشتری، فلک زحل، فلک ستارگان ثابت، فلک البروج، فلک الافلاک، درباره ساکنین آسمان ها که همان ملائکه هستند، درباره زمان. مقاله دوم نیز خود طی چهار نظر تقسیم شده است که به ترتیب به: کره آتش، کره هوا، کره آب، و کره زمین می پردازد و سپس به بررسی کائنات و موجودات هستی می پردازد که آنها اجسامی هستند که از عوامل اصلی و مادر متولد می شوند و شامل سه نظر هستند: درباره فلزات، درباره گیاهان، و درباره حیوانات.
در تصحیح اثر حاضر از دو نسخه خطی استفاده شده است: ۱) نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مکتوب سدۀ نهم هجری، به شماره ۶۷۱۲؛ ۲) نسخه خطی کتابخانه پرینستون آمریکا، مکتوب سنۀ ۸۶۵ هجری؛ البته در مواردی به ندرت از نسخه چاپی سبوحی (۱۳۴۰ ش) بهره گرفته شده است.
عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات؛ زکریا بن محمد بن محمود کمونی قزوینی؛ به کوشش: یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه؛ قم: مجمع ذخایر اسلامی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی؛ چاپ دوم: ۱۳۹۰؛ قطع وزیری؛ با ۶۸۰ صفحه مصور؛ به بهای ۳۰۰۰۰۰ ریال
معرفی کتاب از زکیه بیات