میراث مکتوب- بی گمان «شاهنامه فردوسی» یکی از استوانه های مهم زبان و ادب فارسی است. درباب این اثر با این که بیش از هزارسال از زمان تالیف آن گذشته، آثار بسیاری نوشته شده است. هر سال تعداد قابل توجهی از محققان سعی دارند آثار و پژوهش های نوینی درباب شاهنامه تالیف کنند. در اینجا به چهار اثر که از سوی انتشارات سوره مهر درباره شاهنامه منتشر شده، نگاهی داریم:
اسطوره سیاوش
کتاب«اسطوره سیاوش؛ پیشینه تاریخی و گسترش آن در فرهنگ ایران» تالیف فهمیه گردگیران، اثری قابل توجه درباب حماسه سیاوش است. نویسنده کتاب «اسطوره سیاوش» می‌گوید که یک‌اسطوره فقط اسطوره نیست، بلکه مبانی و پایههایی دارد که در طول زمان، شاخ و برگهایی به آن دادهاند. اما بی‌ریشه نیست و دیدهایم که برخی از اسطورهها در اثر کاوش و تحقیق باستانشناسان و محققان، تبدیل به تاریخ شده‌اند؛ همچون باغ اِرَم.
درست است که داستان سیاوش اسطوره است، اما معلوم نیست که روزگاری یک شخصیت تاریخی نشود. در نتیجه ضروری است که محققان و باستانشناسان، ریشههای اسطورهها را از زیر خاکستر بیرون بکشند. زیرا اسطورهها در دنیا تاریخی ممتد دارند. داستان راستگفتاری، پاکدامنی، تعهد به پیمان، مظلومیت، خستهجانی و شهادت ناجوانمردانه سیاوش، چه پیش از اسلام در باورهای مهری و چه پس از اسلام تا به امروز، در فرهنگ و ادب ایران تأثیرگذار بوده و این اسطوره نزد ایرانی هنرمند و نژاده، جایگاهی بس عظیم پیدا کرده است.
داستانهای کهن و اسطورهها اصولاً حقایقی نمادین و پر رمز و راز هستند؛ یعنی در نهاد آنها حقیقتی وجود دارد؛ اما وقایع داستانی ممکن است با آرایههای خیالی و رؤیایی تنظیم شده باشند. سیاوش از چهرههای درخشان اساطیری ایران باستان به شمار میرود. در این پژوهش، چهره سیاوش در نزد محققان و عامه مردم، داستانهای مربوط به او و شخصیت مذهبیاش بیان میگردد.اسطوره سیاوش جزو باورهای مردم باستان در بینالنّهرین است که بر اثر مهاجرت وارد فرهنگ ایران شده است. این‌اسطوره، سینه به سینه گشته تا به دست فردوسی رسیده و او نیز در شاهنامه به آن شاخ و برگ داده است.
انگیزه فهیمه گردگیران در گزینش این موضوع، علاقه به شاهنامه فردوسی، بهویژه غمنامه سیاوش است. گرچه تحقیقات بسیار روی شاهنامه انجام شده و کتب متعدد در این‌زمینه وجود دارد، اما هنوز کافی نیست. زیرا این‌اثر به عنوان شاهکاری جاودان و پشتوانه فرهنگ ایران و ایرانی است. بنابراین، تلاش شده در زمینهای دیگر، جاودانه‌ای بودن این‌حماسه ملی بیان شود.
صور خیال در نسخه های مصوّر
«صور خیال در نسخه های مصور» اثر حسین عصمتی، دیگر اثری است که مؤلف سعی کرده موضوع نگارگری در شاهنامه را بررسی کند. چرا که منابع متعددی در حوزه ادبیات وجود دارد، اما شاهنامه فردوسی، بیش از هر متنی، مورد توجه نگارگران قرار گرفته است. به همین سبب، برخی از بهترین نگاره های تاریخ نگارگری ایران مربوط به نسخه های مصور شاهنامه است. تعداد درخور توجهی از این نگاره ها برای شاهنامه بایسنقری و تهماسبی ساخته شده است.
با بررسی نگاره های این دو نسخه تفاوت و شباهت هایی دیده می شود که ناشی از تحول خوانش نگارگران از شاهنامه است. از دیدگاه این کتاب، عوامل اثرگذار بر این تحول، در دو حوزه قرار می گیرند. مذهب و فرهنگ، یک بخش از عوامل اثرگذار بر محتوای نگاره هاست و در حوزه فرهنگ و ادبیات، بالاخص شاهنامه و صور خیال آن تأثیری درخور توجه داشته است و به لحاظ زبان تصویری، رابطه ای ظریف و حساس میان این نگاره ها با متن ادبی وجود دارد.
بررسی ساختار ادبی شاهنامه فردوسی آشکار می کند که عناصری همچون: تشبیه، استعاره، کنایه اسناد مجازی، اغراق شاعرانه و وزن عروضی، تأثیری جـدی در شکل گیری و ارتقای نگاره ها داشته است. حکومت و شرایط اقتصادی، بخش دیگری از عوامل است که بر شکل ساختاری و عناصر تصویری دو نسخه مذکور مؤثر بوده است.
گزیده تحلیلی ـ تشریحی شاهنامه فردوسی
کتاب «گزیده تحلیلی – تشریحی شاهنامه فردوسی» نوشته اسدالله بقایی است. مؤلف کتاب را در چند بخش تنظیم کرده است. در بخش اول کتاب به شرح حال زندگانی فردوسی و معرفی آثارش می پردازد. سپس به داستان خلق شاهنامه،درونمایه شاهنامه،عوامل و ضرورت های ماندگاری شاهنامه می پردازد. قسمت بعدی کتاب به داستان رستم و سهراب اختصاص دارد و به تحلیل این اثر می پردازد. در بخش بعدی، داستان رستم و اسفندیار تحلیل می شود و بخش پایانی کتاب هم به داستان سیاوش و تحلیل شخصیت های شاهنامه پرداخته می شود.
گزیده متن این که به راستی«فارسی شکر است». بیش از هزار سال این شیرینی، کام فارسی زبانان سراسر عالم را شیرین کرده است. بیش از هزار سال حاصل خرد و اندیشه عالمان و عارفان و عاشقان این سرزمین با این زبان تدوین شده است؛ اما دریغ که دیگر قند پارسی را به بنگاله نمی برند. قلمرو فارسی زبانان محدود شده است. شبه قاره هند دیگر شعر فارسی دیوان پادشاهان گورکانی خودش را هم زمزمه نمی کند. با اشاعه و ترویج متون کهن فارسی، به داد دل زبان فارسی برسیم.
وضعیت های نمایشی در شاهنامه فردوسی
«وضعیت های نمایشی در شاهنامه فردوسی براساس الگوی ژرژ پولتی» اثری است از حمید علیدوستی که مؤلف علاوه بر بررسی الگوی وضعیت‌های نمایشی ژرژپولتی در شاهنامه فردوسی، موقعیت‌های نمایشی افزون بر وضعیت‌های سی و شش گانه او را که نادیده گرفته شده‌اند، به تصویر می‌کشاند.
مبنا و معیار این تحقیق، تجزیه و تحلیل های کیفی، عقلی، تفکر و استدلال است و نویسنده این اثر در نخستین گام با مراجعه به کتابخانه های تخصصی و گردآوری اطلاعات از طریق فیش و دسته بندی آنها در وضعیت های موجود، یافته های پژوهش از شاهنامه را استخراج و بر اساس ترتیبی که پولتی مورد استفاده قرار داده، تنظیم و سپس از این داده‌ها نتایجی را استخراج کرده است.
نو بودن موضوع و این که برای نخستین بار این مسأله بررسی می‌شود، از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب است و ویژگی دیگر اثر به چالش کشیدن ۳۶ وضعیت ژرژ پولتی است که پس از حدود ۳۰۰ سال نقاط ضعف آن عیان می‌شود. این تحقیق تلاش دارد تا با استفاده از روش کتابخانه ای و تحلیل، این وضعیت ها را در شاهنامه فردوسی مورد بررسی قرار دهد. اغلب تحقیقات مربوط به شاهنامه و موقعیت های نمایشی یا سینمایی و حتی داستانی جسته وگریخته به داستان هایی خاص از شاهنامه محدود شده است و هیچگاه از منظر سی و شش وضعیت پولتی به این مساله پرداخته نشده است. این موضوع برای اولین بار مطرح می شود.
منوچهر دین‌پرست
منبع: روزنامه اطلاعات