میراث مکتوب – کتاب «جام جهان‌نمای عبّاسی» اثری است از میرزا قاضی بن کاشف الدّین محمّد یزدی اردکانی که متن چاپی آن اخیراً با مشخّصات زیر منتشر شده است:
جام جهان‌نمای عبّاسی، قاضی بن کاشف الدّین محمّد، ویراستۀ علی حصوری، اوپسالا، انتشارات دانشگاه اوپسالا، 2014 م.
یزدی این اثر را به سال 1037 ق به فرمان شاه نگاشته است. موضوع کتاب، منافع نوشیدن شراب و دفع مضرّات آن از دیدگاه پزشکی است. نگارش چنین اثری آن هم به فرمان شاه‌عباس از دیدگاه بررسی جامعه‌شناسی ایران در سدۀ یازدهم اهمیّت بسیار دارد. بویژه که مطابق منابع تاریخی، یکی از دلایل ضعف سلسلۀ صفوی، تمایل پادشاهان متأخّر این سلسله به شراب‌نوشی بوده است.
این نکته البته مختص پادشاهان این سلسله نیست و با وجود تصریح به حرمت نوشیدن شراب در قرآن کریم، در برخی از ادوار پس از اسلام مصرف شراب رواج داشته است و گاهی در میان خلفای بنی‌امیّه و عبّاسیان چنان رایج بوده که برخی از خلفا به ارتکاب آن مشهور بوده‌اند. گاهی نیز با ایجاد تغییراتی در ترکیبات این نوشیدنی‌ها سعی در رفع حرمت برخی شرابها شده است.
جز این، در بسیاری از کتابهای پزشکی فصولی دربارۀ کاربرد پزشکی شرابها هست. نگارش این فصول نه صرفاً به دلیل رواج کاربرد شراب در دورۀ نویسندگان این آثار بلکه بعنوان یکی از موضوعات پزشکی، و به منزلۀ شاخه‌ای از شناسایی غذاها و داروها از منابع پزشکی پیش از اسلام به منابع دورۀ اسلامی وارد شده است. برای نمونه حنین بن اسحق نوشته‌اش با عنوان «کتاب الکرمة» را از جزو چهارم از مقاله دوم کتاب فی قوی الاغذیۀ جالینوس اقتباس کرده است (نک: تاریخ نگارش‌های عربی، ج 3، ص 338) و در آن، ضمن پرداختن به خواص پزشکی «مو» به شرابها نیز پرداخته شده است. در دیگر آثار پزشکی نیز کمابیش به این موضوع از دیدگاه پزشکی پرداخته شده است.
از نویسنده کتاب یعنی کاشف الدّین محمّد یزدی اردکانی آثار دیگری به زبان فارسی در موضوعات پزشکی و فنون وابسته بدان و نیز آثاری در ریاضی و نجوم موجود است (نک: فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ص 3811 و 4000). نیز اثری به زبان عربی دارد با نام ميزان‌المقادير که نسخه‌ای از آن در مجموعه 7525 كتابخانة سپهسالار موجود است (نک: فهرست كتابخانة سپهسالار ، ج 5 ، ص 696). با توجّه به آثاری که از این نویسنده موجود است و با توجّه به تصریح او در جام جهان‌نمای عبّاسی به اشتغال وی به پزشکی می توان دانست که وی به این پیشه اشتغال داشته است و شاه‌عبّاس نیز از همین روی بدو دستور نگارش چنین کتابی را داده است. و البته اشارۀ نویسنده در مقدّمه که نوشته: «با آن که تألیف رساله‌ای که محتوی بر منافع شراب باشد به این دعاگوی مناسبتی نداشتی امّا امتثالاً لأمره المطاع … قلم را در مضمار سخن مطلق العنان تاختیم» نشانگر آن است که پس از صدور فرمان، ناگزیر از نگارش کتاب شده است. و البته باید اشاره شود که وی کتاب را عمدتاً از دیدگاه یک پزشک نگاشته است و همانند برخی از متون دیگر، از دیدگاه یک ندیم به موضوع نپرداخته است.
تا جایی که بررسی کردیم، مصحّح در تصحیح متن خوب عمل کرده و جز در مواردی معدود، متن کتاب دارای غلط فاحش نیست. در اینجا به برخی نکات خواهیم پرداخت که از دید مصحّح به دور مانده است.
نخستین نکته اینکه اشاره کردیم آثاری از این نویسنده در دست است امّا متأسّفانه آقای حصوری به اندازه کافی دربارۀ او تحقیق نکرده و لذا در مقدّمۀ خود (ص 11) از آثار نویسندۀ ما نحن فیه فقط به «شرح قانون ابن سینا» و نیز «رسالۀ چوب چینی» او اشاره کرده که آن هم به دلیل نام رفتن از آنها در متن جام جهان‌نمای عبّاسی است. جز این دو اثر، آقای حصوری به هیچکدام از آثار نویسنده اشاره نکرده است.
نکتۀ دیگر آنکه آقای حصوری در مقدّمه به یادکرد برخی متون کهن پرداخته که در آنها فصولی دربارۀ شراب وجود دارد و یا دارای مطالبی در این باره هستند، امّا ایشان به کتاب راحة‌الصّدور راوندی اشاره‌ای نکرده‌اند. این در حالیست که می دانیم راحة‌الصّدور یکی از کهن‌ترین آثار فارسی است که فصلی دربارۀ شراب دارد. این بخش از راحة الصّدور (صص 416 – 428) درواقع با این هدف نوشته شده که ندمای پادشاهان باید با آداب آن آشنا می‌بودند و آن را همراه با موارد دیگری چون «شطرنج و نرد» و «مسابقت و تیر انداختن» یاد کرده است. بنابراین از موارد غیر پزشکی به شمار می‌آید و از دیدگاه بررسی‌های جامعه شناسانه سودمند است.
نکته دیگر آنکه مصحّح در مقدّمۀ کتاب (ص 15) اشاره کرده: «تا آنجا که می‌دانیم تنها دو نسخه از این کتاب باقی است». این نوشته نادرست است و از جام جهان‌نمای عبّاسی فقط در ایران 10 نسخه از اثر موجود است (نک: فهرستوارۀ دستنوشتهای ایران، ج 3، ص 527). اینکه مصحّح از کجا چنین نتیجه‌ای گرفته دانسته نیست. قاعدتاً برای یافتن نسخه‌های یک اثر باید به فهرست‌های مشترک نسخه‌های زبان فارسی مراجعه کرد. خوشبختانه در زمینه نسخه‌های خطّی فارسی پزشکی، جلد پنجم فهرستوارۀ کتابهای فارسی به نسخه‌های آثار پزشکی اختصاص یافته است که از روی آن (ص 3389) می‌توان مشخّصات نسخه‌های متعدّد این اثر را یافت. فهرستِ یادشده در سال 1380 خ چاپ شده است (تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی) و چندان تازه نیست تا از وجودش ناآگاه بود. حتّی اگر آقای حصوری این فهرست را هم ندیده باشد باز هم مشخّصات 8 نسخۀ این اثر در سال 1348 خ در نخستین جلد «فهرست نسخه‌های خطّی فارسی» (ص 512) شناسانده شده است. بنابراین، مصحّح بی آنکه جستجوی لازم را در این زمینه به عمل آورد، مطلبی نادرست را در مقدّمه آورده است.
چنانکه گفتیم تصحیح متن عمدتاً با موفقیّت همراه بوده است امّا غلطهای معدودی در آن دیده می شود. برای نمونه ضبط برخی از داروها مشکوک است، چنانکه ضبط «گاویشه» در ص 128 که گویا باید «کافیشه» (کافشه) باشد.
برخی از موارد نادرستی نیز به نظر می رسد که اشتباهات چاپی باشد، مانند: «افریبون» در ص 127 که باید «افربیون» (/فرفیون) باشد.
مرکز پژوهشی میراث مکتوب – علی صفری آق قلعه