کتاب مورد گفتگو چاپ عکسی دستنویسی ارزشمند در زمینۀ شناسایی داروهایی با منشأ حیوانی، کانی و بویژه گیاهی و خواص آنها است که در کتابخانۀ دانشگاه لیدن نگهداری می‌شود. چون شمارۀ نسخه در چاپ عکسی درج نشده برای آنها که می‌خواهند نشانی آن را بدانند اشاره کنیم که نسخه به شمارۀ ۲۸۹ خاوری (Or. 289)در آن کتابخانه نگهداری می‌شود.
کتاب جز چاپ عکسی نسخه دارای مقدمه‌ای در پانزده صفحه به قلم آقای یوسف بیگ‌باباپور است. مشکلی عمومی که در این مقدّمه دیده می‌شود اینکه در خلال آن به منابعی ارجاع داده شده – آن هم به نام اختصاری پدید آورنده – درصورتی که نمایۀ منابع در پایان مقدمه درج نشده و برای خواننده معلوم نیست که مثلاً مقصود از (فرشاد، ج ۱، ص ۲۹۲) کدام کتاب یا مقاله است.
در نخستین صفحات این مقدمه به ارائۀ مطالبی کلّی دربارۀ پزشکی کهن پرداخته شده است. این بخش بعنوان مدخلی عمومی برای خوانندگان ناآشنا با متون پزشکی کهن می‌تواند سودمند باشد. امّا بخش مرتبط با نسخۀ چاپ شده تقریباً پنج صفحۀ مقدّمه را در برگرفته است. در این بخش، نخست به شناسایی دیوسقوریدس و اثر بسیار ارزشمند او در زمینۀ شناسایی عقاقیر (داروهای جانوری و معدنی و بویژه گیاهی) یعنی کتاب الحشائش پرداخته شده است. سپس نویسندۀ مقدّمه به شناسایی ترجمه‌های دور اسلامی از کتاب الحشائش پرداخته است. این آگاهی‌ها عمدتاً مبتنی بر منابعی مطمئن است. امّا متأسفانه آقای دکتر بیگ‌باباپور در دنبالۀ مقاله مطالبی را نوشته‌اند که نشان می‌دهد در شناسایی نسخۀ چاپ شده و متنِ اثر، چنانکه باید وقت نگذاشته‌اند و این امر موجب شده تا حتّی متن اثری که نسخۀ آن را چاپ کرده‌اند به درستی نشناخته و نام آن را بر روی جلد و مقدّمۀ خود به نادرستی ضبط کنند.
چنانکه بر روی جلد و مقدمۀ آقای بیگ‌باباپور دیده می‌شود، ایشان نسخۀ چاپ عکسی را رونویسی از کتاب الحشائش به ترجمۀ اصطفن بن بسیل و اصلاح حنین بن اسحاق دانسته‌اند در حالی که چنین نیست و این نسخه، درواقع رونویسی از اصلاح الحشائش ابوعبدالله ناتلی است که بر پایهٔ همان ترجمه صورت گرفته است.
ترجمهٔ اصطفن و حنین سال‌ها پیش به چاپ رسیده و نسخه‌های آن نیز در کتابخانه‌های دنیا موجود است و به آسانی می‌شد نسخۀ مورد نظر را با آنها مقایسه کرد تا به آسانی از این اشتباه جلوگیری شود. امّا فارغ از مقایسۀ نسخه با متن چاپی یا نسخه‌های آن، حتی اگر نویسندۀ مقدمه به نخستین صفحۀ نسخه می‌نگریستند، می‌توانستند از این اشتباه بپرهیزند. در آنجا در شناسایی متن و نویسند آن آمده:
«کتاب الحشائش فی هیولی العلاج الطبّی من اصلاح الحسین بن ابرهیم بن الحسین بن خرشید الطبری الناتلی رحمه الله علیه».
همینطور در صفحۀ دوم نسخه یعنی در آغاز متن و بلافاصله پس از بسمله چنین عباراتی دیده می‌شود:
«کتاب دیاسقوریدوس العین الزربی فی هیولی العلاج الطبی بعضه نقل حنین وبعضه نقل اصطفن تولی اصلاحه لسیّدالامرا المؤیّد من السّما ابی‌علی مولی امیرالمؤمنین اطال الله علی اکمل السّعاده بقاه و ادام علوه و سلطانه و القیام بتهذیبه العبد الذلیل الحسین بن ابرهیم بن الحسین بن خرشید الطبری الناتلی».
که در اینجا نیز عبارت: «و القیام بتهذیبه … الخ» نشانگر این نکته است که نسخۀ مورد گفتگو تهذیب / اصلاح ناتلی از کتاب الحشائش است.
امّا در همان عبارت پیش‌گفته نکته‌ای دیگر نیز هست که دارای اهمیت بسیار میباشد اما متأسفانه بدان نیز توجه نشده است. در این عبارت آنجا که آورده: «بعضه نقل حنین وبعضه نقل اصطفن» به روشنی نشان می‌دهد که به باور نویسندۀ آن، ترجمۀ بخشی از کتاب الحشائش توسط اصطفن و بخشی توسط حنین به انجام رسیده است. این موضوع در انجامۀ نسخه نیز تصریح شده است:
«انقضت المقاله السّابعه من کتاب الحشائش لدیاسقوریدوس وتمّ بها الکتاب بأسره بعضه بنقل حنین وبعضه بنقل اصطفن واصلاح الحسین بن ابرهیم بن الحسین بن خرشید الطبری الناتلی …».
این نکته با آنچه آقای بیگ‌باباپور بر روی جلد و نیز در مقدّمه خود دربارۀ ترجمۀ اصطفن و اصلاح حنین درج کرده‌اند مغایرت دارد. این اشارات که در چند جای نسخه درج شده به احتمال بسیار نوشتۀ ابوعبدالله ناتلی است و لذا با کهن‌ترین اشارات نویسندگان تاریخ پزشکی درباره الحشائش هم‌زمان و بلکه کهن‌تر است. بنابراین نمی‌توان به آسانی از کنار آن گذشت. نویسندۀ این سطور در مقاله‌ای زیر چاپ که درباره این متن و همین نسخه نوشته به جزئیات بیش‌تری در این باره پرداخته و لذا از آن می‌گذرد.
نکتۀ دیگر که نشان می‌دهد آقای بیگ‌باباپور حتی انجامۀ نسخه را که حاوی آگاهی‌های متن‌شناسانۀ مهمی است، با بی‌توجهی خوانده، عبارتی از مقدمۀ ایشان (ص ۲۳) است که چنین مرقوم کرده‌اند:
«این نسخه به خط نسخ کم‌نقطه کتابت شده و بنا به اذعان کاتب، از روی نسخۀ شیخ ابی عبد الله ناتلی مصلح که در سمرقند برای خلیفه عباسی المؤید بالله در ربیع‌الاوّل ۳۸۰ ق. تهیه نموده بود، کتابت شده است».
در این عبارت چند اشتباه پیش آمده است و برای اینکه نادرستی‌ها دانسته شود، انجامۀ دستنویس (ص ۲۲۸ ر) را در زیر نقل می‌کنیم:
«وقع الفراغ من نسخه یوم تیر من اسفندارمدماه الموافق یوم الاثنین منتصف شهر رمضان سنه خمس و سبعین و …[ناخوانا]… نسخه من خطّ الشیخ العالم ابی‌عبدالله الناتلی المصلح لهذا الکتاب الّذی کتبه لامیر الامرا المؤید من السّما ابی‌علی السیمجوری مولی امیرالمؤمنین …[ناخوانا]… ایاه جزاهما الله خیراً وکلّ من اعتنی باحیاء العلوم بسمرقند حرسها الله والحمد لله کما هو اهله والصّلوه علی رسوله المصطفی محمّد وآله || تاریخ الشّیخ الناتلی للکتاب کان یوم الجمعه للنصف من شهر ربیع‌الاوّل من سنه ثمانین وثلثمایه بحمد واهب القوه».
طبق انجامه باید توجه داشت که اولاً نام شخصی که نسخه از روی خط وی نوشته شده «شیخ ابی عبد الله ناتلی مصلح» نیست بلکه در عبارت آمده: «نسخته من خطّ الشیخ العالم ابی‌عبدالله الناتلی المصلح لهذا الکتاب»؛ یعنی این نسخه را از خطّ شیخ ابوعبدالله ناتلی که مصلح (اصلاح کنندۀ) این کتاب است نقل کردم. از سویی عبارت نشان می‌دهد که این شیخ ابوعبدالله ناتلی، نسخه را برای «خلیفۀ عباسی المؤید بالله» کتابت نکرده بلکه خودِ اثر یعنی اصلاح حشایش را برای «ابوعلی سیمجوری» نگاشته است. آنچه آقای دکتر بیگ‌باباپور «المؤید بالله» پنداشته درواقع عبارت: «المؤید من السّما» (یاری شده از سوی خداوند) است که در حقّ سیمجوری بیان شده است. ضمناً تا جایی که نویسندۀ این سطور می‌داند، در میان خلیفگان عباسی اصلاً خلیفه‌ای با لقب «المؤید بالله» و آن هم در سال ۳۸۰ ق وجود نداشته است. مهدی‌الیه کتاب یعنی ابوعلی سیمجوری نیز از مشهورترین افراد خاندان سیمجوریان است و در اینجا نیازی به شناساندن وی نیست.
امّا از همۀ این‌ها مهم‌تر آنکه این «شیخ ابی عبد الله ناتلی مصلح؟» که آقای دکتر بیگ‌باباپور وی را کاتب نسخۀ منقولٌ عنها پنداشته، نه‌تنها پدیدآورندۀ اصلاح حشایش است بلکه یکی از استادان ابن‌سینا بوده و از معدود کسانی است که ابن‌سینا در رسالۀ سرگذشت خود به تصریح از وی بعنوان استادش نام برده است. چنین شخصی برای آشنایان با تاریخ علوم نباید چندان ناشناس باشد.
از اصلاح حشایش جز نسخۀ کتابخانۀ لیدن که مورد گفتگوی ما در چاپ عکسی کنونی است، سه نسخۀ ناقص دیگر شناسایی شده که فؤاد سزگین آنها را در کتاب تاریخ نگارش‌های عربی(ج ۳، ص ۴۴۵) شناسانده است. آقای بیگ‌باباپور در مقدمۀ خود چندین نسخه از ترجمه اصطفن و حنین از کتاب الحشایش را شناسانده و جالب توجه اینجاست که درباره یکی از نسخه‌ها چنین نوشته است:
«در فهرست عربی طوپقاپوسرای (ج ۳، ص ۸۰۰) از نسخه شماره ۲۱۲۷ احمد سوم نوشته ابویوسف بهنام بن موسی بن یوسف موصلی در ۶۲۶ زمان ناصرالدین محمد ابوبی (۶۴۲ – ۶۵۸ ق) یاد می‌شود که آن را حسین بن ابراهیم بن حسن خورشید طبری ناتلی اصلاح کرده است».
ایشان با اینکه این آگاهی را نیز در دست داشته باز دانسته نیست که چرا به همنامی این ناتلی با «شیخ ابی عبد الله ناتلی مصلح؟» پی نبرده و ندانسته نسخه‌ای که به چاپ عکسی رسانده در واقع اثر این شخص است.
مواردی که یاد کردیم نشان می‌دهد که آقای بیگ‌باباپور به چاپ عکسی نسخه‌ای اهتمام ورزیده‌اند که متأسفانه حتی متن آن را نشناخته‌اند و این شناسایی نیز نه‌تنها نیاز به بررسی منابع متعدد نداشت، بلکه از روی صفحات آغاز و انجام نسخه و با کمی آشنایی با زبان عربی می‌شد آن را به آسانی شناخت.
با وجود مشکلاتی که در شناسایی متن وجود دارد، شاید لازم باشد تا جلد و مقدمۀ آن را اصلاح کرد تا این نسخۀ ارزشمند با نام و مشخصات صحیح در دسترس پژوهشگران قرار گیرد. نیز باید از ناشر سپاسگزار بود که با وجود مشکلات فراوان نشر در سال‌های اخیر، همتی در انتشار اینگونه کتاب‌ها دارد.
حسینعلی کریمیان میری