میراث مکتوب- نخستین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی کتابخانه مجلس با عنوان «دیدار با نسخه خطی»، به همت دو معاونت پژوهش و اشاعه اطلاعات کتابخانه مجلس، برگزار شد.
این نشست نخست با عنوان «میراث شیعی شیخ آقابزرگ تهرانی؛ ضرورت بازخوانی و تصحیح مجدد آثار» محقق و کتابشناس برجسته جهان اسلام، با سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر سید محمدعلی احمدی ابهری، دکتر عبدالحسین طالعی، دکتر سیدمحمد طباطبائی بهبهانی(منصور) و دکتر محمدکاظم رحمتی، امروزسه شنبه دوم بهمن ماه برگزار شد. دبیری این نشست را دکتر بهروز ایمانی به عهده داشت.
در این نشست، ضمن گرامیداشت یاد و خاطره این عالم بزرگ، به بررسی آثار و خدمات ایشان در زمینه کتابشناسی و تاریخ تشیع پرداخته شد. همچنین، فعالیت‌های کتابخانه مجلس در احیا و انتشار آثار آقا بزرگ و ضرورت استمرار این تلاش‌ها مورد تاکید قرار گرفت.
حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ابهری، رئیس پیشین کتابخانه مجلس در نشست «میراث شیعی شیخ آقابزرگ تهرانی؛ ضرورت بازخوانی و تصحیح مجدد آثار» که به همت معاونت پژوهش و معاونت اشاعه اطلاعات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد، گفت: بعد از به دست آوردن، خرید یا هدیه گرفتن آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی از سوی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چند کار به انجام رسیده است که یادآوری می‌کنم.
حجت‌الاسلام ابهری افزود: در سال ۱۳۷۹، کتابخانه مجلس ۲۳ مجلد دست‌نویس مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی را از فرزند آن مرحوم به عنوان هدیه دریافت کرد که الان این مجلدات در کتابخانه مجلس موجود است. این کار در روز ۲۸ اسفندماه انجام شد و شاید اگر به ابتدای سال بعد موکول می‌شد، کار انجام نمی‌شد.
وی بیان کرد: یکی از کارهایی که برای بزرگداشت مرحوم احمد منزوی انجام شد، ترجمه غایه‌الامانی احمد منزوی بود. این نسخه کپی و بدخوان بود که به مناسبت مراسم بزرگداشت، ترجمه این کتاب با همکاری دوستان انجام شد و در سال ۸۲ زندگینامه شیخ آقا بزرگ تهرانی را منتشر کردیم. بعدها با درخواست بعضی از دانشمندان و طلاب عرب روبه‌رو شدیم که چرا زندگینامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به عربی نوشته نشده است که به دنبال این درخواست، سال بعد در مراسمی که با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی به مناسبت صدمین سال «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» تصنیف شیخ آقا بزرگ تهرانی برگزار شد، بار دیگر از «غایه‌الامانی» استفاده کردیم و با کمک دوستان این کتاب به عربی چاپ شد اما در همان سمینار توزیع و تمام شد و به دست علاقه‌مندان عراق و… نرسید.
حجت‌الاسلام ابهری در ادامه گفت: بعدها تقاضای چاپ مجدد «غایه‌الامانی» را با سازمان اسناد و کتابخانه ملی مطرح کردیم اما دوباره چاپ نشد. شیخ آقا بزرگ تهرانی زنده‌کننده شیعه در کشورهای عربی است که این موضوع نادری است و باید زندگینامه کسی که به آثار شیعه پرداخته، چاپ شود.
وی افزود: کتاب «نقباء البشر» به کوشش سید محمد طباطبایی (برکت) به چاپ رسید. کتاب «تکمله الذریعه الی تصانیف الشیعه» اثر سید محمدعلی روضاتی نیز به اهتمام محمد برکت به چاپ رسید. «کشکول» به کوشش سید جعفر حسینی اشکوری و «تکمله طبقات اعلام الشیعه» به کوشش سید محمد طباطبایی به چاپ رسید.
نصب سردیس شیخ آقا بزرگ تهرانی در ورودی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها
همچنین عبدالحسین طالعی، پژوهشگر قرآنی و عضو هیات علمی دانشگاه قم در این مراسم گفت: یک مجلس و دو مجلس برای سخن گفتن از شیخ آقابزرگ تهرانی کم است. من در این نشست نگاهی به گذشته و نگاهی به آینده دارم. در ابتدا ذکر خیری دارم از همه کسانی که آشنایی خودم با شیخ آقابزرگ تهرانی را مدیون آنها هستم. از نظر زمانی مرحوم محمدرضا حکیمی خراسانی در سال ۵۳ در مجله «نگین» مقاله‌ای در مورد شیخ آقابزرگ تهرانی نوشت که آن مقاله و آن عکس شوقی را در دل من ایجاد کرد تا ببینم شیخ آقابزرگ تهرانی کیست.
وی افزود: همان زمان به حضور استاد عبدالحسین حائری رسیدم و کتاب «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» را در دفتر ایشان از نزدیک دیدم. بعد از آن به حضور شاگردان او رسیدم. در مراسم صدمین سال تالیف الذریعه به حضور شفیعی کدکنی رسیدم و او جمله‌ای در مورد شیخ آقا بزرگ تهرانی گفت؛ «شیخ آقا بزرگ تهرانی در جایگاهی است که باید در ورودی تمام دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها یک سردیس آقا بزرگ نصب شود».
طالعی بیان کرد: ما در شناخت آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی کم‌کاری کرده‌ایم. ضرورت جدی است که بعد از ۵۴ سال از درگذشت شیخ آقا بزرگ آثار او مورد توجه دوباره قرار بگیرد. البته چهار یادنامه از او به چاپ رسیده است. یادنامه‌ای را سازمان اسناد و کتابخانه ملی به چاپ رساند. مقدمه شیخ آقا بزرگ را از «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» ترجمه و شماره‌گذاری کردیم. یادنامه دیگر از سوی انجمن مفاخر به چاپ رسید. مجله بخارا و موسسه کتابشناسی نیز یادنامه‌ای در این زمینه به چاپ رساندند.
وی گفت: ده ها تقریظ شیخ َآقا بزرگ تهرانی موجود است که می‌توان اینها را جمع‌آوری کرد. در حیطه پژوهش‌های دانشگاهی نیز تاکنون کارهای چشمگیری در این زمینه انجام نشده است. یک پایان‌نامه را از امجد عبدالرسول دیدم که طبقات را تحلیل کرده بود. در دانشگاه قم نیز اولین کار دانشگاهی را در این زمینه ساماندهی کردیم ولی جای کار بیشتری دارد.
طالعی افزود: کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز به همت خاندان آقا بزرگ تجدید ساختمان و تجدید سازمان شد، آن را سرو سامان دادند و به عتبات عراق متصل شد. سه حاشیه در حال آماده‌سازی است؛ حاشیه‌ای به کوشش آیت‌الله سید موسی شبیری در موسسه کتابشناسی، حاشیه‌ای تا جلد ۵ الذریعه به کوشش مصطفی جواد در مجله البیان و حواشی عبداللطیف کوه‌کمری نیز در حال آماده‌سازی است.
وی بیان کرد: دست‌نویس سید محمدحسن طالقانی، دستیار آقا بزرگ در نجف، شرح و تفصیل حسین علی محفوظ و همچنین منقولات شفایی آقا بزرگ که بسیار قیمتی است. یادداشت‌های سید محمد حسین جلالی بر الذریعه نیز از آمریکا منتقل شده و در قم موجود است. حواشی استاد حائری بر الذریعه هم اگر به دست ما برسد، مجال خوبی برای انتشار خواهد بود. الان فرصت خوبی است که لازم است یک سمینار بین‌المللی داشته باشیم و یادآوری بشود که چنین بزرگی در میان ما بوده است و نام او مدخل شود در جاهایی که تاکنون نبوده است. امیدوارم این نشست به بهانه‌های گوناگون ادامه پیدا کند و بایسته‌های دیگری در مورد آقا بزرگ انجام شود. به هر حال هزار باده ناخورده در رگ تاک است.
باید این میراث تدوین و به دست اهلش برسد
همچنین در ادامه این نشست سیدمحمد منصور (طباطبایی بهبهانی)، نسخه‌شناس و سندشناس گفت: یاد استاد ما عبدالحسین حائری به خیر، خدا مرحوم عبدالحسین حائری را رحمت کند. سال ۷۰ و اندی، علینقی منزوی یک روز به کتابخانه مجلس آمد و خدمت استاد حائری رسید و گفت؛ می‌خواهم کتاب‌های پدرم را به کتابخانه مجلس منتقل کنم؛ دانشگاه آمریکایی بیروت مشتری این کتاب‌ها است، من با اینکه بسیار نیازمندم اما علاقه‌مندم که این کتاب‌ها به یک پنجم قیمت فروخته شود ولی از ایران بیرون نرود. علینقی منزوی آزاده و ایراندوست بود.
وی افزود: زمان آوردن کتاب‌ها به کتابخانه مجلس در همان ماشین که نشسته بودم، کتاب‌ها را تورق می‌کردم. اولین کتاب «نقباء‌البشر» بود. جلد پنجم نقباء را دیدم و به استاد حائری گفتم که اجازه است تا بر روی این کتاب کار کنم؟ موافقت کرد و شروع به پاکنویسی کتاب کردم. در مورد مستدرکات الذریعه نیز بسیار تحت تاثیر استاد حائری بودم. کتابخانه مجلس بورس خرید کتاب‌های خطی بود.
سیدمحمد منصور (طباطبایی بهبهانی) بیان کرد: استاد حائری بسیار مشتاق میراث بود. گاهی کتابخانه برای خرید کتاب پولی در اختیار نداشت، در این زمان استاد از جیب خودش هزینه می‌کرد، کتاب را می‌خرید و می‌گفت، هر زمان کتابخانه پولدار شد، پول مرا می‌دهند. به مناسبت خرید کتاب‌های گوناگون یکی از منابع اصلی دم دستی و ملاک برای بررسی و قیمت‌گذاری کتاب، «الذریعه» بود. ملاک این بود که کتاب مورد نظر در الذریعه آمده یا نیامده است. اگر نیامده بود، قیمت بالاتر می‌رفت. یعنی آن کتاب را شیخ آقابزرگ تهرانی هم ندیده بود. استاد حائری در حاشیه اسم کتاب را اضافه می‌کرد. از این داستان الهام گرفتم و با خودم قرار گذاشتم آنچه کتاب از میراث شیعه وارد کتابخانه می‌شود، یادداشت کنم.
وی گفت: در این راستا پنج یا شش هزار مدخل گردآوری و با حمایت‌های ویژه حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدعلی ابهری این کار انجام شد. اگر کمک‌های او نبود با چاپ کتاب «الذریعه» موافقت نمی‌شد. سال ۸۳ که جلد اول الذریعه چاپ شد، با شوق و ذوق برای مراجع و بزرگان فرستاده شد. از جمله برای روسای وقت کتابخانه مجلس ارسال شد که رئیس وقت یک توبیخ برای آقای ابهری نوشت. او نوشته بود، مستدرک الذریعه چه ربطی به مجلس دارد؟!
سیدمحمد منصور (طباطبایی بهبهانی) افزود: جلد دوم را هم حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ابهری چاپ کرد. بعدها ۸۰۰ عنوان به آن دو مجلد اضافه شد. کار فنخا را آقای درایتی به انجام رسانید. من بر اساس فنخا از جلد اول تصانیف امامیه را که در الذریعه نیست و در فنخا آمده است، علامت زدم. به جرات می‌توانم قسم بخورم که لااقل ۲۰ جلد خواهد شد. کاش یاریگری باشد که بتوانیم اینها را تدوین کنیم و به دست اهلش برسانیم. طبقات اعلام‌الشیعه نیز به چاپ بایسته نرسیده است.
وی بیان کرد: جلد سوم «الکرام البرره» شرح حال علمای قرن ۱۳ است. مشغول تدوین این کتاب بودیم، نسخه را گرفته بودیم و نصف کتاب به خط دختر سید عبدالعزیز طباطبایی بود، بخش خط شیخ آقا بزرگ تهرانی پاک‌نویس و تدوین شد که در حین انجام کار یکی از بزرگان قم این نسخه را درخواست کرد، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدعلی ابهری گفت که دست‌اندرکار چاپ کتاب هستیم، آن بزرگ فرمود کاری به چاپ کتاب نداریم و فقط برای تدوین می‌خواهیم از آن استفاده کنیم. اما پس از مدتی کتاب با نواقص بسیار توسط همان شخص به چاپ رسید، در حالیکه قول داده بود که کتاب را چاپ نکند! این کتاب تازه چاپ شده، حتی نظم الفبایی نداشت. ۴۸ شرح حال نیز از کتاب فوت شده بود. هنوز آن کتاب در کتابخانه بنده موجود است اما ذوق من را کور کردند. امیدوارم کتابخانه مجلس پای در آن راهی بنهد که برای آن وضع شده است.
وظیفه داریم که این میراث را روزآمد کنیم
در ادامه محمدکاظم رحمتی، عضو هیات علمی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی گفت: برخی از نکات در این کتاب‌ها با شناختی که از شیخ آقا بزرگ تهرانی داریم، مطابقت ندارد. همیشه برخی از تعابیر محل اعتراض بود. خوشبختانه در اختیار قرار گرفتن نسخه‌های اصل سبب شد اینها مورد پژوهش دوباره قرار بگیرد. مرحوم منزوی در چاپ و نشر دخل و تصرف‌هایی انجام داده بود. بعد از گذشت ۵۰ سال وظیفه ما بود که کاری انجام بدهیم.
وی افزود: اکنون حجم زیادی از اطلاعات در اختیار ماست که در آن زمان در اختیار شیخ آقا بزرگ تهرانی نبود. او اگر می‌خواست نسخه‌ای را در آستان قدس ببیند باید سفری را مهیا می‌کرد. ولی الان به دلیل امکانات و شرایط زمانی این وظیفه را داریم که این میراث را روزآمد کنیم. مرحوم منزوی در تصحیح الطبقات شرح حال‌هایی را اضافه کرده است که بهتر است در چاپ جدید دخل و تصرف‌های او مشخص شود. در برخی موارد هم شیخ آقا بزرگ تهرانی موردی نیاورده اما مرحوم منزوی شرح حال را اضافه کرده است. در خصوص کتاب الطبقات و الذریعه باید یک کار جدید و ارزشمندی را انجام بدهیم، امکانات امروز با امکانات یک کتابخانه در نجف آن زمان فرق دارد و وظیفه ماست که نسبت به زنده کردن این میراث بکوشیم.
وظیفه کتابخانه مجلس در بازخوانی و روایت‌گری گنجینه
بهروز ایمانی نیز به عنوان دبیر نشست گفت: فلسفه برگزاری نشست این است که مرحوم استاد عبدالحسین حائری از کتابشناسان و بزرگان جهان اسلام به شمار می‌رود و او برای شخصیت شیخ آقا بزرگ تهرانی احترام زیادی قائل بود. دستخط شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود و کتابخانه مجلس وظیفه خود می‌داند که این گنجینه را بازخوانی و روایت‌گری کند. چند اثر از آثار او بازنشر شده است که کتابخانه مجلس وظیفه خود می‌داند آثار دیگری را از ایشان بازنشر کند.