میراث مکتوب – هدف اصلی این مقاله شناساندن نسخه خطی دفتر مفصل لوای ارومیه و خلخال و توصیف کلی محتوای آن، و تبیین اهمیت تاریخی چنین آثاری در پژوهش‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران میباشد.
روش/رویکرد پژوهش: روش تحقیق این مقاله توصیفی – تحلیلی است که در پاره‌ایی از موارد به تبیین ابعادی از تاریخ اجتماعی اقتصادی ایران در نیمه اول قرن ۱۲ق./۱۸م. در منطقه ارومیه منجر می‌شود.
یافته و نتایج: پژوهشگران تاریخ ایران در تحلیل وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور در سده ۱۲ق. با معضل بزرگی بنام کمبود منابع دست اول تاریخی مواجه هستند. این امر ضرورت تلاشی روز افزون برای جستجو و بازشناسی دیگر منابع معتبر تاریخی را اجتناب ناپذیر می‌سازد. یکی از منابع معتبر و رسمی که از خلال آن می‌توان داده‌های با ارزشی از تاریخ اجتماعی – اقتصادی این عصر را بازیابی کرد گزارش‌ها، اسناد و مدارکی است که کارگزاران امپراتوری عثمانی در باره ایران در زمان اشغال بخش‌هایی از ایران تهیه کرده‌اند. مجموعه‌هایی به نام «دفاتر تحریر عثمانی» بخشی از مهم‌ترین این اسناد میباشد که با ثبت سیاهه‌هایی دقیق از اسامی افراد، وضعیت اشتغال آنان، انواع و میزان محصولات تولیدی، تنوع قومی – مذهبی و تقسیمات جغرافیایی – اداری مناطق اشغالی؛ نسبت به شناسایی میزان درآمد ساکنان و تعیین مقدار مالیات‌هایی که باید بپردازند اقدام کرده است« دفتر تحریر لوای خلخال و ارومیه و سنجاق سلماس» یکی از این نمونه‌هاست که در یک نسخه منحصربه‌فرد به شماره ۹۱۰ در آرشیوی نخست‌وزیری عثمانی در استانبول نگاهداری می شود.
یافته‌های پژوهش ضمن تایید فرضیه اولیه مشخص ساخت که اطلاعات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجود در چنین اسنادی آنچنان با اهمیت تلقی می‌شود که ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در شناسایی و استفاده از آن برای محققان عرصهٔ تاریخ اجتماعی ایران به حساب می‌آید.
متن کامل این مقاله را در فایل زیر بخوانید.