میراث مکتوب- گرچه شاهنامه خود اثری ارزشمند است که شاهنامه‌پژوهان را بر آن داشته تا کتاب‌های بسیاری درباره آن بنگارند، اما نسخ مصوری که از این اثر فاخر پدید آمده، بر ارزش آن افزوده است. در این مطلب به چند شاهنامه مصور پرداخته خواهد شد.
شاهنامه دموت
یکی از نسخه‌های مصور شاهنامه که کهن‌ترین نسخه از این نوع شناخته می‌شود، شاهنامه دموت است. علامه محمد قزوینی کتابت این نسخه را متعلق به حدود سال ۷۰۰ هجری دانسته و نقاشی‌شناسان تاریخ نگارگری‌های آن را نیم قرن دیرتر تشخیص داده‌اند. البته بیشتر پژوهندگان هنر ایران، این نسخه را مربوط به اواسط سده هشتم هجری می‌دانند.
این نسخه در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می‌شده‌است، و در آشفتگی دوره محمدعلی شاه به دست یکی از عتیقه‌بازان پاریس به نام «دموت» از کتابخانه سلطنتی به خارج از ایران برده شد. دموت نسخه کامل را موزه هنری متروپولیتن عرضه داشت ولی آن موزه آن را نپذیرفت و او برگهای تصویردار آن را جدا کرد و فروخت و بقیه اوراق را گم کرد.
این نسخه شاهنامه محتملا دارای ۱۲۰ نگاره بوده که توسط چند نقاش (محتملا متعلق به دو نسل) اجرا شده بودند. در حال حاضر ۷۷ برگ آن در موزه‌ها شناسایی شده‌است.
سید محمود حسینی نیز کتابی با عنوان شاهنامه بزرگ ایلخانی (دموت) نگاشته است. وی در کتابش این نسخه را یکی از آثار به جای مانده دورۀ ایلخانان «شاهنامه دموت» شناخته و در این‌باره می‌گوید: «در این زمان نسخه‌های متنوعی از شاهنامه به تصویر در آمده است که خصوصیات کاملاً متفاوتی دارند و در این بین مراکز مهی همچون شیراز و تبریز و بغداد کاملاً برجسته هستند و با حمایت‌هایی که از هنرمندان این مراکز توسط حاکمیت وقت می‌شده است، شاهد بوجود آمدن شاهکارهایی در نقاشی ایران هستیم که در نوع خود بی نظیراند.
شاهنامه بزرگ ایلخانی یکی از نمونه‌های برجسته هنر کتاب‌آرایی و نقاشی ایران در دوره ایلخانی محسوب می‌شود. در این نسخه، تصاویر و نقاشی‌های متنوع در شیوۀ اجرا دیده می‌شود که تا قبل از آن شاهد اینگونه به تصویرکشیده شدن تصاویر درنسخه‌های خطی نبوده‌ایم. توجه و اهمیت دادن در به تصویر کشیدن عواطف و احساسات انسانی در نقاشی، که در این نسخه به طورخاص به آن پرداخته شده است دست آوردی کاملاً جدید است.»
شاهنامه بایسنقری
یکی از شناخته‌شده‌ترین شاهنامه‌ها، شاهنامه بایسنقری است که خوشبختانه به تاراج نرفته و هم‌اکنون کامل و دست نخورده در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود. این نسخه اگرچه خوشنویسی ضعیفی داراست اما با مهارتی بی‌نظیر مصور شده و دارای نگارگری، تذهیب، تجلید و دیگر آرایه‌های زیبا و بی‌مانند است.
برپایه شواهد موجود، نسخه کنونی «شاهنامه بایسنقری» را امیرنظام گروسی، از رجال ایرانی (۱۲۳۷-۱۳۱۷ ه. ق) به کتابخانه هدیه کرده‌است؛ و این شاهنامه بیش از ۱۱۰ سال است که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود. این نسخه باارزش و نفیس در برخی از نمایشگاه‌های مهم جهانی نمایش داده شده‌است.
«شاهنامه بایسنقری» به قطع رحلی است و ۷۰۰ صفحه دارد که هر صفحه دربرگیرنده ۳۱ سطر و هر سطر ۳ بیت به قلم نستعلیق و با کتابت خفی جعفر بایسنقری است. این نسخه نفیس در سال ۸۳۳ ه.ق /۸۰۹ خورشیدی روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شده‌است. این نسخه با یک شمسه مُذهّب عالی، در بر گیرنده کتیبه‌ای به قلم رقاع بر زمینه زرین، دربرگیرنده نام و القاب بایسنقر میرزا آغاز می‌شود. صفحه‌های دوم و سوم نسخه دربرگیرنده تصویر شکارگاه است و در این دو صفحه مذهب به نقش دو ترنج، نام و القاب آن شاهزاده دیده می‌شود. همچنین دو صفحه آغاز متن شاهنامه با حاشیه‌های مذهّب و مرصّع آراسته شده و میان سطرهای آن زر اندازی شده‌است. نسخه «شاهنامه بایسنقری» با ۲۲ تصویر مینیاتور آبرنگی آراسته شده‌است. جلد این نسخه، چرمیِ ضربیِ زر پوش با دو حاشیه روغنی در بیرون و سوخت مُعرقِ زرین بر زمینه لاجوردی در داخل است.
شاهنامه شاه‌طهماسبی
در ميان نسخ شاهنامه‌هايي که به دستور پادشاهان، در دورههاي مختلف تدوين و مصور شده است، شاهنامه شاه طهماسبي، از ارزش هنري بالايي برخوردار است. اين نسخه خطي که از آثار نفيس و نادر دوره صفوي است، نگاره‌هايي بسيار زيبا، با شکوه و پرکار دارد که سبک مکتب تبريز، در آنها به کار رفته است. اين شاهنامه، در اوايل سده شانزدهم میلادی/ دهم قمری و احتمالا در اواخر عمر شاه اسماعيل صفوي به کارگاه سلطنتي، سفارش داده شده است. مصورسازي اين نسخه، بيست سال طول کشيد و در تدوين آن، مهم‌ترين هنرمندان دوران، از جمله: سلطان محمد و آقا ميرک دست داشتند. اين شاهنامه، 258 مجلس نگارگري دارد که 118 نقاشي از آن، در موزه هنرهاي معاصر تهران موجود و مابقي در موزه‌هاي سراسر دنيا پراکنده است؛ و اطلاع دقيق از آنها در دست نيست.
این شاهنامه پس از تکمیل، در حدود چهل سال در دربار صفوی باقی ماند. در سال ۹۸۳ هـ. ق که سلطان سلیم دوم در دربار عثمانی زمام امور را به دست گرفت احتمالاً شاه محمد خدابنده صفوی به‌منظور تحکیم روابط و به‌منظور تبریکِ به تخت نشستن سلطان سلیم دوم، هیئتی به همراه هدایای نفیسی به دربار عثمانی اعزام داشت که شاهنامه طهماسبی جزو این هدایا بود. به گفته «بوداغ قزوینی» در «جواهر الاخبار» این هیئت به سرپرستی شاه‌قلی، حاکم ایروان، مرکب از ۳۲۰ نفر از مقامات دربار و ۴۰ نفر بازرگان بوده‌است که هدایایی با تعداد اغراق‌آمیز ۱۹ هزار شتر با خود حمل می‌کردند.
شاهنامه طهماسبی تا اوایل سده نوزدهم در دربار عثمانی باقی ماند، تا این که در سال ۱۹۰۳ در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه هنرهای تزئینی پاریس به نمایش گذاشته شد. صاحب کتاب در آن زمان «بارون دو روتشیلد» بود. سال ۱۹۵۹ میلادی آرتور هاتِن، بازمانده کارخانه‌های بلورسازی کورنینگ آن را از نوه بارون روتشیلد خرید و شاهنامه طهماسبی در محافل هنری اروپا به «شاهنامه هاتِن» تغییر نام داد.
او در سال ۱۹۷۰ برای رهایی از بدهی مالیاتی، ۷۸ صفحه از این شاهنامه را به موزه «متروپولیتن» هدیه داد. گفته شده در اواسط دهه ۱۹۷۰ نامه‌ای به دولت پادشاهی ایران نوشت و پیشنهاد کرد تا باقی نسخ را به قیمت ۲۰ میلیون دلار به ایران بفروشد. اما دولت ایران به دلیل گرانی قیمت پیشنهاد شده حاضر به توافق نشد. پس از آن هفت مجلس از نقاشی‌های شاهنامه در حراج کریستی لندن به قیمت ۳٫۱ میلیون دلار فروخته شد. چند سال بعد، ۴۱ نقاشی به گالری «اگینو» در لندن فروخته شد و از آن میان تنها یک نسخه برای موزه تازه تأسیس رضا عباسی خریداری شد.
سال‌ها بعد هاتن برگهای باقی‌مانده از شاهنامه طهماسبی را به‌طور امانی به بانک لویدز لندن سپرد و از کریستی خواست تا آنها را هم حراج کند. کریستی هم در طی دو سال ۱۴ برگ از اوراق شاهنامه را به فروش رساند. همزمان با درگذشت هاتن، از ۲۵۸ مجلس نقاشی‌های آن نسخه، ۱۱۸ مجلس در مجموعه هاتن باقی‌مانده بود. از این میان، برگه‌های باقی‌مانده به ناصر داوود خلیلی در لندن به قمیت ۷ میلیون دلار پیشنهاد شد. در سال ۱۳۷۲، دولت ایران با پیشنهاد فرزند هاتن که بنا به وصیت پدر مأمور فروش شاهنامه شاه طهماسبی شده‌بود، موافقت کرد و با پیگیری حسن حبیبی، معاون اول رئیس‌جمهوری وقت ایران، برای بازپس‌گیری باقی‌مانده این شاهنامه، با تابلوی زن ۳ اثر ویلم دکونینگ معاوضه شد و این تعداد نسخه به ایران بازگشت.
این شاهنامه پس از بازگشت وطن به موزه هنرهای معاصر تهران سپرده شد و انتشارات فرهنگستان هنر پس از چندين سال تلاش مداوم با همكاري این موزه و حمايت بانك پاسارگاد اين اثر ارزشمند را منتشر و رونمایی کرد.
شاهنامه شاه طهماسبي که توسط فرهنگستان هنر در قطع سلطاني و با صحافي نفيس و قاب در 420 صفحه به چاپ رسید، حاوي تصاوير 116 نگاره، جلد، آستر بدرقه، سرلوح و ديگر تذهيب‌هاي موجود در موزه هنرهاي معاصر، به همراه 33 نگاره از موزه متروپوليتن، 10 نگاره از مجموعه خليلي در لندن، 9 نگاره از بنياد آقاخان، 3 نگاره از موزه هنرهاي اسلامي قطر، 13 تصوير متن شاهنامه (نمونه خط و جدول بندي) و يک نگاره از موزه رضا عباسي تهران است كه هر كدام از اين نگاره‌ها، شرحي به دو زبان فارسي و لاتين دارد.
شاهنامه نگهداری شده در کتابخانه ملی فرانسه
این نسخه‌خطی مصور و مذهب از شاهنامه فردوسی به سال ۲۷ جمادی الاول سال ۸۴۸ق. در ۶۷۱ برگ، توسط «محمد السلطانی» با خط نستعلیق کتابت شده و دارای 17 نگاره است. منشاء این شاهنامه را ایران و احتمالا شهر شیراز دانسته و مکتب نگارگری را تیموری نسبت داده‌اند.
شروع نسخه با سرلوحه چهار لوح مذهب به نقوش تزئینی گل با قلم لاجورد، زر، آبی، قرمز، سفید و بنفش و شرفه‌ها به رنگ لاجورد؛ طلا اندازی مابین سطور در ابتدای مقدمه؛ سرلوحه کتیبه‌ای مذهب در آغاز ابیات نسخه؛ عناوین ابیات در کتیبههای چهار گوش مذهب کتابت شده؛ مجدول: جدول دور سطور سیاه و زر؛ متن با مرکب مشکی و سرفصل‌ها با رنگ زر کتابت شده است.
این نسخه متعلق به سلطان احمد سوم عثمانی بود که در سال ۱۱۱۵ق.، به سلطنت رسید. مهر بیضی شکل به سجع طغرای سلطان احمد سوم عثمانی (برگ شماره ۵ نسخه).
امضای ملا ابوبکر مورخ ۱۲۰۷ق. (در حاشیه برگ شماره ۵۸۲ نسخه).
این نسخه توسط ژان لوئی اسلن دو شرویل (Jean-Louis Asselin de Cherville) در بازه زمانی ۱۲۲۱-۱۲۳۸ق. در قاهره خریداری شد و در سال ۱۲۴۵ق.، به تملک کتابخانه ملی فرانسه درآمد.
شاهنامه نگهداری شده در کتابخانه چستربیتی
نسخه‌خطی مصور و مذهب از شاهنامه فردوسی همراه با مقدمه شاهنامه ابومنصوری که در ۸ ذی الحجه سال ۹۰۵ق. توسط محمود معصوم بن سلطان محمد الهروی در ۵۴۷ برگ، به خط نستعلیق کتابت شده است.
منشاء این نسخه را به خراسان نسبت داده‌اند و آن را متعلق به «اواخر تیموری – صفویه» می‌دانند. این نسخه که دارای 59 نگاره است، شروع آن با یک شمسه مذهب به نقوش تزئینی گل با قلم لاجورد، زر، آبی، قرمز، سفید و بنفش و شرفه‌ها به رنگ لاجورد؛ سرلوحه چهار لوح مذهب به نقوش تزئینی گل با قلم لاجورد، زر، سیاه، آبی، بنفش، سفید و قرمز و شرفه‌ها به رنگ لاجورد و طلااندازی مابین سطور در ابتدای مقدمه؛ سرلوحه کتیبه‌ای مذهب در آغاز ابیات نسخه؛ نقوش تزئینی زرین در حاشیه برگهای نسخه؛ عناوین ابیات در کتیبههای چهار گوش مذهب کتابت شده؛ مجدول: جدول دور سطورسیاه، آبی، سبز و زر؛ متن با مرکب مشکی و سرفصل‌ها با رنگ زر کتابت شده است.
این نسخه با چرم قهوه‌ای رنگ، ضربی طلاکاری شده با طرح ترنج، سرترنج، کتیبه‌بازوبندی و ترنجک، اندرون آستر جلد سوخت معرق طلاکاری شده با طرح ترنج و سرترنج، کتیبه بازوبندی و ترنجک به رنگ لاجورد و زر تزئیین شده است.
این نسخه با دیباچه شاهنامه منثور ابومنصوری که به دستور ابومنصور محمدبن عبدالرزاق طوسی به رشته تحریر درآمده است، آغاز می‌شود.
شاهنامه نگهداری شده در کتابخانه دانشگاه پرینستون
این نسخه خطی مصور به سال ۹۹۸ق. توسط قوام بن محمد الشیرازی به خط نستعلیق کتابت شده است. این نسخه که به مکتب شیراز نسبت داده شده است دارای ۴۷۵ برگ و 51 نگاره است.
شروع و خاتمه نسخه هر کدام با دو مجلس نگاره؛ سرلوحه چهار لوح مذهب با نقوش تزئینی گل با قلم زر، قرمز، نارنجی، لاجورد، آبی، بنفش، سفید و سیاه؛ طلااندازی و نقوش مذهب مابین برخی از سطور؛ سرلوحه تاجدار کتیبه‌ای مذهب در ابتدای ابیات کتاب شاهنامه؛ نقوش گیاهی و حیوانات در حاشیه برخی از برگ‌ها؛ کتیبههای چهارگوش مذهب در ابتدای هر فصل؛ لچکی‌ها و نوارهای مورب و رنگی مذهب به نقوش تزئینی گل در لابه‌لای ابیات؛ مجدول: جدول دور سطور نقره‌ای، قرمز، زر، سیاه و نارنجی؛ دارای رکابه؛ متن با مرکب مشکی، سرفصل‌ها با لعاب سفیدرنگ و برخی متون در حاشیه برگهای نسخه به رنگ قرمز کتابت شده است.
یادداشت پایانی نسخه: این کتاب شاهنامه را … خیرات خان از صبیه نواب خان احمدخان گیلان که حرم محترم پادشاه علیین آشیان آمده بودند خریداری نمودند به مبلغ پنجاه پنج تومان… بتاریخ شهر رجب المرجب سنه اربعین و الف من‌الهجره‌النبویه المصطفویه صاحبه و مالکه.
اسامی شاه صفی‌الصفوی‌الحسینی، سلطان عبدالله قطبشاه، شاه عباس الحسینی انارالله برهانه با جوهر قرمز رنگ در برگ پایانی نسخه کتابت شده است.
نسخه مصور شاهنامه نگهداری شده در کتابخانه منچستر (شماره 932)
نسخه‌خطی مذهب و مصور شاهنامه فردوسی که شامل مقدمه، کتاب شاهنامه و لهراسب‌نامه است. این نسخه در محرم سال ۹۴۹ق. به خط نستعلیق در ۶۰۴ برگ، کتابت شده و دارای ۳۸ نگاره است ولی کاتب آن نامشخص است.
دو صفحه آغازین کاملاً تذهیب شده شامل سرلوحه دوگانه مذهب با نقوش تزئینی گل با قلم زر، قرمز، نارنجی، لاجورد، آبی، سفید و سیاه؛ شرفه‌ها به رنگ لاجورد؛ دو سرلوحه تاجدار کتیبه‌ای مذهب در ایتدای ابیات کتاب شاهنامه و کتاب لهراسب‌نامه که عناوین آنها با لعاب سفیدرنگ در کتیبههای زرین کتابت شده است؛ کتیبههای چهارگوش مذهب در ابتدای هر فصل؛، لچکی‌ها و نوارهای مورب مذهب به نقوش تزئینی گل در لابه‌لای ابیات؛ مجدول: جدول دور سطور قرمز، آبی و زر؛ دارای رکابه؛ متن با مرکب مشکی و سرفصل‌ها با رنگ آبی کتابت شده است.
تزئینات این نسخه شامل تیماج مراکشی سرخ رنگ، ضربی، «اندرون جلد آستر چرم قرمزرنگ مجدول با زنجیره‌های زر رنگ»(صحافی مربوط به دوران معاصر و به سبک کشورهای اروپایی است).
در انجامه این نسخه نیز چنین آمده است: «تم الکتاب بعون الملک الوهاب و صلی الله علی محمد و آله اجمعین و الطاهرین و الحمدلله رب العالمین فی شهر محرم الحرام سنه ۹۴۹».
نسخه دیگری از شاهنامه در کتابخانه منچستر (شماره 910)
نسخه دیگری در کتابخانه منچستر وجود دارد که تاریخ کتابت آن در انجامه ۶ جمادی الاول سال ۴۰۹ق. ثبت شده است که به نظر منسوخ است و تاریخ نسخه احتمالاً مربوط به سال ۹۷۸ق. است (kerney,1980). منشاء این اثر را هند دانسته‌اند که با خط نستعلیق در ۵۶۷ برگ کتابت شده و دارای 97 نگاره است و آن را به هنر صفوی و مکتب تبریز نسبت داده‌اند.
این نسخه از شاهنامه با دیباچه بایسنقری آغاز می‌شود و شروع نسخه با سرلوحه تاجدار کتیبه‌ای مذهب به نقوش تزئینی گل با قلم زر، لاجورد، قرمز، سفید، سیاه و آبی که در کتیبه آن عنوان “دیباچه کتاب شاهنامه” با لعاب سفید رنگ کتابت شده؛ طلا اندازی مابین سطور و در حاشیه دو برگ آغازین و دو برگ پایانی نسخه؛ شروع ابیات نسخه با کتیبه چهار لوح مذهب به نقوش تزئینی گل با قلم زر، لاجورد، نارنجی، بنفش، سفید و سبز که چهار مصراع دو بیت “سکه کاندر سخن فردوسی طوسی نشاند/ پاسداری که او از زمره فرسی نشاند»؛ “اول از بالای کرسی بر زمین آمد سخن/ او دگر بارش به بالا برد و بر کرسی نشاند” در چهار کتیبه سرلوحه آغازین این بخش با لعاب سفید رنگ کتابت شده؛ عناوین ابیات در کتیبههای چهار گوش زرین کتابت شده؛ مجدول: جدول دور سطور سیاه، آبی و زر؛ دارای رکابه؛ متن با مرکب مشکی و سرفصل‌ها با رنگ قرمز کتابت شده است.
نوع تزئینات آن نیز، چرم قرمز رنگ با طرح ترنج و سر ترنج زرین در مرکز جلد و نقوش کنجی و کتیبه بازوبندی زرین در حاشیه، اندرون جلد آستر چرمی قهوه ای رنگ با طرح ترنج و سرترنج است.
برای اطلاعات بیشتر درباره برخی از این نسخ می‌توانید به پایگاه نسخه‌شناسی و نسخه‌پژوهی فرهنگستان هنر به نشانی http://manuscripts.honar.ac.ir مراجعه نمایید.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان هنر