کتاب مخزن‌الاسرار به پژوهش علیرضا قوجه زاده از محققان حوزه تاریخی و ادبی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی به‌تازگی منتشر و روانه بازار کتاب شده است. به این بهانه گفت‌گویی با این نویسنده و پژوهشگر انجام شده که مشروح آن را در ادامه می خوانید.
توضیحی درباره مخزن‌الاسرار، اثر جدید خود بدهید.
این اثر نسخه‌برگردان دست‌نوشته مخزن‌الاسرار نظامی گنجه‌ای است که به وسیله فضل الله بن محمد الصوفی به خط نسخ در سال ۶۳۷ هجری قمری کتابت شده و به شماره ۴۵۴۴ در کتابخانه ایندیا آفیس لندن نگهداری می‌شود. مخزن‌الاسرار نخستین مثنوی نظامی شاعر است و موضوع آن حکمی و عرفانی است. از این اثر، نسخه‌های متعدد در کتابخانه‌های دنیا مضبوط است.این اثر دست‌نویس کهن‌ترین نسخه مخزن‌الاسرار است که به صورت عکسی یا فاکسی میله آن را چاپ کردم.
نوشتن این اثر چقدر طول کشید؟
تهیه این نسخه به پیش از دوران شیوع بیماری منحوس کرونا بر می‌گردد. نسخه در کتابخانه ایندیا آفیس لندن بود و به وسیله دوستان تهیه و ارسال شد. در کل تقریباً یک سال زمان برد تا من توانستم مطالب مربوط به این اثر را تهیه کنم و به نسخه‌شناسی آن بپردازم.
چه شد تصمیم گرفتید درباره مخزن الاسرار پژوهش داشته باشید و اثری خلق کنید؟
نسخه دست‌نویس مخزن‌الاسرار را پنج سال پیش پیدا کرده بودم که متاسفانه به خاطر شیوع بیماری کرونا دیر به دستم رسید و وقفه حاصل شد. از طرفی تهیه مطالب آن هم طول کشید. اطلاع یافتم اولین نسخه مخزن‌الاسرار در کتابخانه ایندیا آفیس لندن است و خودم را مجاب کردم که آن را پیدا کنم چون واقعاً راهگشایی برای نسخه‌پژوهان مربوط به مخزن‌الاسرار نظامی است.
کتاب چند فصل یا بخش دارد؟
این کتاب فصل‌بندی آن چنانی ندارد. مقدمه مبسوطی بر آن نوشتم و از نخستین مصححان نسخه مخزن‌الاسرار و متن آنها بهره‌مند شدم و در مقدمه نوشتم و توضیح دادم و این اثر را با چندین نسخه چاپی و خطی مقابله کردم و اختلافات آنها را در چندین جدول ثبت کرده و در کتاب آورده‌ام. در حقیقت نسخه‌شناسی کهن‌ترین دست‌نویس شناخته‌شده مخزن‌الاسرار بخش دیگری از توضیحاتم در این کتاب است و سپس به رسم‌الخط و ویژگی‌های نگارشی آن پرداختم. در واقع ناشر کتاب، متن خود مخزن الاسرار که همان دست‌نویس فضل الله بن محمد الصوفی، کاتب این نسخه است را به صورت رنگی در کتاب آورده و در پایان اثر هم کشف الابیات و منابع مورد استفاده را قید کردم.
نسخه اصلی مخزن الاسرار هم در کتاب شما آمده یا فقط تحقیقات و بررسی‌ها ذکر شده است؟
کتاب در بردارنده هر دو مورد است و ۱۰۶ صفحه دارد. و تیراژ آن ۵۰۰ جلد است و بخش عمده و تعداد بیشتر صفحات کتاب اختصاص داده شده به نسخه اصلی مخزن الاسرار که آن را به صورت رنگی چاپ کرده‌اند. این چاپ رنگی و استفاده از کاغذ رنگی خود عاملی بر گرانی و قیمت بالای این کتاب شده با این حال ناشر برای حمایت از کتابخوانان با کمترین قیمت یعنی ۲۵۰ هزار تومان کتاب را چاپ و عرضه کرد.
از چه منابعی برای نوشتن این کتاب استفاده کردید؟
استفاده از منبع بستگی به کار مصحح یا کار پژوهشی محقق دارد چون این اثر مربوط به نسخه‌شناسی و متن‌پژوهی است به هر حال کمی دست مولف را می‌بندد که بخواهد از منابع بیشتر استفاده کند. آنچه ایجاب می‌کند معمولاً مصحح یا پژوهشگر در عالم نسخه‌پژوهی آنها را اعمال می‌کند. سعی کردم از مخزن‌الاسراری که بزرگانی در دوره های گدشته کار و تصحیح کرده بودند، بهره‌مند شوم. چون برایم مقابله بوده و نیاز داشته‌ام. مخزن‌الاسرار مرحوم بهروز ثروتیان که از انتشارات امیرکبیر است را استفاده کردم. از مخزن‌الاسرار نظامی که دانشمندان شوروی سابق و اعضای فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سابق روی آن کار کرده بودند و به اهتمام عبدالکریم علی اوغلی علیزاده مورد نگارش و تصحیح قرار گرفته بود، بهره بردم. «مخزن‌الاسرار» پروفسور رستم علی اف و مخزن‌الاسرار مرحوم دستجردی و مخزن‌الاسرار برات زنجانی از دیگر منابعی بود که از آنها بهره برد. از چندین نسخه خطی که در کتابخانه مجلس سنای سابق و نیز نسخ خطی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی استفاده کردم و نیز از مقالاتی که بزرگان در حوزه نظامی‌پژوهی نوشته بودند بهره بردم و مطالبی در اثرم نوشتم. به عنوان مثال از مقاله شروح مخزن‌الاسرار که کار کردم و در فصلنامه میراث در سال ۱۳۸۳ چاپ شد استفاده کردم. همچنین از مقاله اهمیت شرح محمد بن قوام بلخی در فهم مضامین مخزن‌الاسرار که محمد ترکی و فاطمه خاتمیان آن را نوشتند و در متن‌پژوهی ادبی چاپ کردند، استفاده کردم و از دیگر منابع می‌توان به «فهرست الفبایی کتابخانه آستان قدس رضوی» و همچنین «فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه مجلس سنای سابق» و «مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت نظامی گنجوی» که به اهتمام منصور ثروت در ۱۳۷۲ چاپ شد، اشاره کرد. همچنین از مقاله «فهرست‌نامه درباره نظامی» که در مجله روزگار نو در سال ۱۹۴۱ میلادی چاپ شد و چندین مقاله دیگر را نیز در نظر گرفتم.
مخاطبان اصلی این اثر چه کسانی هستند؟
اهل ادب و فن، دانشجویان و اساتید می‌توانند از این کتاب بهره ببرند. همچنین این کتاب منبع مفیدی برای کسانی است که در کارهای تحقیقی و نسخه‌شناسی و نسخه‌پژوهی هستند. این کتاب می‌تواند برای آیندگان هم مفید باشد. این کتاب در حوزه تصحیح متون نسخه‌شناسی می‌تواند مورد استفاده نظامی‌پژوهان قرارگیرد چون این اثر کهن‌ترین نسخه به حساب می‌آید بنابراین علاقه‌مندان به نظامی و حتی نسخه‌پژوهان را وا می‌دارد که به آن مراجعه کنند. این نسخه کهن‌ترین نسخه شناخته‌شده مخزن‌الاسرار است و حدود سه دهه بعد از نظامی شاعر کتابت شده است. در حوزه نظامی‌پژوهی و متن‌پژوهی می‌توان از این نسخه استفاده کرد. این کتاب اخیراً از سوی نشر تمثال در ۱۰۶ صفحه و با بهای ۲۵۰ هزار تومان عرضه شده است.
منبع: ایبنا