میراث مکتوب- پژوهشکده هنرِ فرهنگستان هنر، نخستین نشست تخصصی همایش «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» را برگزار کرد.
نخستین نشست تخصصی همایش «مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران» با سخنرانی سیدعبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی همایش و عضو گروه تخصصی هنرهای سنتی فرهنگستان هنر، فرزانه اعظم لطفی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، بهروز عوض‌پور، مدرس دانشگاه، فاطمه ثقفی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، و مینا مختاریان، نگارگر و مدرس دانشگاه، دوشنبه ۱۲ تیرماه ۱۴۰۲، در سالن گلستان هنر فرهنگستان هنر برگزار شد.
در ابتدا، شهاب پازوکی، مدیر گروه تاریخ هنر پژوهشکده هنر ضمن خوش‌آمدگویی افزود مرقعات بخش مهمی از تاریخ هنر ایران را شکل می‌دهند و با توجه به اینکه این منابع در مجموعه‌های خصوصی، گنجینه‌های موزه‌ها و یا در مخازن کتابخانه‌هایی که شاید دسترسی به آنها برای پژوهشگران خیلی سخت بوده، نگهداری می‌شدند، نسبت به سایر بخش‌های تاریخ هنر ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. بنابراین سال گذشته تصمیم بر این شد که همایشی در خصوص سنت و هنر مرقع‌سازی در ایران برگزار، و از پژوهشگران فعال این حوزه دعوت به همکاری شود تا بتوانیم منابع پژوهشی تولید کنیم و به پژوهش در این حوزه رونقی بدهیم. برنامه‌ریزی شده که این همایش در دی ماه سال جاری برگزار شود و تا پیش از برگزاری همایش نیز چندین نشست تخصصی داشته باشیم که امروز شاهد نخستین نشست این همایش هستیم.
در ادامه سید عبدالمجید شریف‌زاده، دبیر علمی همایش مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران و مدیر این نشست تخصصی، ضمن ارائه توضیحاتی درخصوص همایش، بیان کرد: بنابر مصوبه پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر این مأموریت از طرف گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنر به بنده واگذار شد تا بتوانیم مرقع را به‌عنوان بخشی از تاریخ هنر ایران معرفی و بررسی کنیم که آیا می‌توان از مرقعاتی که در طول تاریخ هنری ایران ساخته شده‌اند برداشت‌های متفاوت داشت و در عین حال به نوعی تاریخ هنر ایران را از آنها استنباط کنیم یا خیر؟ و اساساً این شیوه کار و این بخش از تکنیک مرقع‌سازی چگونه در ایران شکل گرفت؟ و آیا هنوز هم می‌توانیم با این شیوه و تکنیک از هنر نگارگری ایران آثار جدیدی را خلق کنیم؟ مرقعات آگاهی تاریخی هنری را برای ما امکان‌پذیر خواهد کرد، به این معنی که چطور یک فرهنگ درباره هنر و هنرمندانش می‌اندیشد. در طول تاریخ وقتی مرقعات ساخته شد، نوعی نگاه متفاوت به آثار پراکنده‌ای بود که در اختیار افراد قرار داشت. تهیه نسخه‌های مختلف یکی از مهمترین فعالیت‌های کتابخانه‌های بزرگ در دوره‌های مختلف در تاریخ هنر ایران بود. در کنار این نسخه‌ها آثار پراکنده‌ای هم جمع‌آوری می‌شدند که حتی گاهی می‌بینیم که آلبوم‌ها و یا مرقعاتی را از سرمشق‌های استادان برای آموزش به شاگردان تهیه می‌کردند، بنابراین این نگاه و این حرکت از طرفی یک وجه آموزشی و در عین حال یک وجه پژوهشی داشته است.
شریف‌زاده در ادامه افزود: بررسی منابع شناخت این اندیشه‌ها و زیبایی‌شناسی و یا اینکه از کجا آمده و اینکه یک هنرمند وقتی مأمور به تهیه مرقع می‌شود یا فردی که این آثار پراکنده را جمع می‌کند با چه دیدگاهی این کار را انجام داده است؟ این مرقعات با چه دیدگاهی انتخاب می‌شدند؟ بسیار حائز اهمیت است و جمله بسیار مشهوری داریم از دوست محمد هروی گواشانی که اشاره می‌کند که «ما این آثار را از حیث پریشانی به جمعیت رساندیم».
وی اظهار داشت: از پیش هم فرهنگستان هنر فعالیت‌هایی را در خصوص معرفی این مرقعات آغاز کرده که خوشبختانه شاهد چاپ و انتشار مرقع هندوایرانی بودیم و ان‌شاءالله در آینده نزدیک مرقع گلشن که یکی از مهمترین و مشهورترین مرقعات در دنیا است، انتشار پیدا خواهد کرد و اینها منابع بسیار ارزنده‌ای برای پژوهشگران این حوزه هستند.
نخستین سخنران این نشست، فرزانه اعظم لطفی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، به موضوع «نگاره‌اندیشی نظریه‌ای بر مرقع هندی سوز و گداز، ستی‌نامه ملانوعی خبوشانی» پرداخت. اعظم لطفی گفت : ملانوعی خبوشانی یکی از شخصیت‌های ایرانی‌الاصل است که در دوره اکبرشاه از ایران به هندوستان مهاجرت می‌کند، دوره‌ای که دوره زرین ادبیات و هنر ایرانی در هندوستان است و در این دوره به دلیل عدم تعصبات سیاسی بسیاری از علوم و فنون در هندوستان رواج می‌یابد.
لطفی افزود: خبوشانی موضوعی به نام ستی یا ستی‌نامه را مطرح می‌کند که در لغت به معنای زنی پاک‌دامن است. این اصطلاح بیشتر نماد فتوت و جوانمردی است. ستی یک عنوان اسطوره‌ای است. در ادبیات سنسکریت ستی‌نامه علامت جوانمردی و یک‌رنگی است که ما در ادبیات شاهنامه هم این را مشاهده می‌کنیم و هنر فقط به معنای نقاشی و قلم و کاغذ نیست، بلکه هم علم و هم فضیلت است. این پژوهشگر در ادامه به شرح این نکته پرداخت که پژوهشگران چنانچه نگاره‌ای را مورد مطالعه و پژوهش قرار می‌دهند، می‌باید به بافت اساطیری، دینی، فلسفی و حتی موضوعاتی مرتبط با مردم‌شناسی آن نگاره نیز توجه نمایند.
در ادامه نشست بهروز عوض پور، پژوهشگر و مدرس دانشگاه، با موضوع «مهتر صفوی در خدمت شیوای گورکانی» به سخنرانی پرداخت و گفت: با توجه به موضوع شناسی که بر روی چند مرقع هندوایرانی انجام دادم به این نتیجه رسیدم که از نقطه نظر کمی، مهتر و اسب یکی از پر بسامدترین موضوع‌ها در مرقعات و گلچین‌های به اصطلاح هندی و ایرانی یا به بیانی دقیق‌تر گورکانی و صفوی است. از نقطه نظر کیفی، نگاره‌های حاوی موضوع مد نظر را به جرئت می‌توان از زیباترین نگاره‌های این مجموعه دانست.
این پژوهشگر افزود: در این میان، نگاره‌ای از مرقع گلشن به‌رغم برخورداری از همین موضوع و مضمون با نگاره‌های مشابه بسیار متفاوت است. نیمه پایینی این نگاره به مهتر و اسب اختصاص داده شده است، با این توضیح که مهتر در هیئت جلوداران صفوی است و زین اسب مزین به مصاحبت دو دلداده در جوار انبوهی از گل‌های نیلوفر. نیمه بالایی نگاره خود از دو قسمت تشکیل می شود: در قسمت راست آن تمثالی از شیوا و در قسمت چپ آن تمثالی از ونوس رومی یا آفرودیت یونانی جای گرفته است. وی در ادامه به تبیین چند و چون هم‌نشینی این مضامین در این نگاره پرداخت.
فاطمه ثقفی، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، در سخنرانی خود به «گونه‌شناسی مرقعات کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران و نحوه نگهداری آنها» پرداخت و از منظر آماری اطلاعاتی را در اختیار مخاطبان قرارداد و گفت: وظیفه ما تأمین منابع اطلاعاتی برای هنرمندان است که بتوانند در پژوهش‌ها از آنها استفاده کنند. از نظر تاریخی، مرقعات در ایران ابتدا بین خوشنویسان رایج بود و اولین مرقعات هم آیات و احادیث قرآن بودند. خوشنویسان، تصویرگران و مذهّبان از کسانی بودند که در حوزه مرقع کار می‌کردند. در کتابخانه مرکزی حدود ۵۰ مرقع شامل ۱۲۹۱ قطعه وجود دارد که اکثراً به صورت پیوسته و آکاردئونی هستند و به ندرت مانند کتاب صحافی شده‌اند و معمولاً به‌صورت پراکنده نگهداری می‌شوند که از قرن دهم تا پانزدهم را پوشش می دهند. قدیمی‌ترین مرقع یک نی‌نامه است که با خط نستعلیق متعلق به میرعلی، خوشنویسی شده است. وی در ادامه ضمن نشان دادن تصویر تعدادی از این مرقعات، به بررسی و توضیح پاره‌ای از ویژگی‌های آنها پرداخت.
مینا مختاریان، نگارگر و مدرس دانشگاه،با موضوع «تشعیرهای رنگی مرقع گلشن» به سخنرانی در مورد مرقعات پرداخت و گفت: ویژگی‌ها و کیفیات بصری و شیوه‌های اجرایی این تشعیرها متفاوت هستند و از نظر محتوایی بسیار به متن وابستگی دارند. تشعیرسازی شیوه‌ای برای آرایش کتاب‌ها و مرقعات است که به انواع نقوش انسانی و حیوانی و طبیعت و تجریدی طبقه‌بندی می‌شود. تعداد زیادی از تشعیرهای مرقع گلشن به شیوه چندرنگ و تلفیقی کار شده است که نقوش انسانی اکثریت تشعیرهای رنگی را شامل می‌شود.
وی افزود: شیوه اجرایی تشعیرهای رنگی با تکنیک آبرنگی همراه با قلم‌گیری و پرداز است که چهره‌ها واقع‌گرایانه کار شده است و تنوع رنگ در نقوش پرندگان بسیار بیشتر از نقوش انسانی است. موضوعات کار شده در تشعیرهای رنگی متنوع و شامل: مشاغل، فنون هنری، مجالس رزم و بزم، شکارگاه، گرفت‌وگیر، نخجیری، شخصیت‌های ادبی، هنری، درباری و پادشاهان هندی و ایرانی است.
منبع: فرهنگستان هنر