میراث مکتوب- چاپ دوم دفتر «دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ» تألیف سلیم نیساری از سوی دفتر نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شد.
دفتر «دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ» یکی از مهمترین کتاب‌هایی است که در چند سدۀ اخیر برای ابهام‌زدایی و بررسی اختلاف‌ها در ضبط غزل‌های حافظ تألیف شده است.
پس از درگذشت حافظ (۷۹۱ ق) تا ۴۰۰ سال بعد که هنوز صنعت چاپ رایج نشده بود، شعر حافظ بیش از هر کتاب شعر دیگر رونویسی شده و به دست هر کاتبی ـ خواسته یا ناخواسته ـ دستخوش دگرگونی‌هایی شده است. در فاصلۀ۲۰۰ سال اخیر نیز که از دورۀ رواج چاپ می‌گذرد، دیوان حافظ بیش از هر متن دیگر به کسوت چاپ آراسته شده ولی از نفوذ عوامل تحریف و تصرف در کلمات آن کاسته نشده است.
این پرسش همیشه مطرح بوده است که وقوع این همه اختلاف در ضبط کلمات و عبارات حافظ از کجا ناشی شده است. بعضی از کسانی که در باب حدوث نسخه‌بدل‌ها در غزل‌های حافظ بحث کرده‌‌اند، نظرشان این است که همه یا اغلب این دگرسانی‌ها متعلق به خود حافظ است. شک نیست که انتساب تعلق قسمت اعظم نسخه‌بدل‌ها به شخص حافظ اغراق‌آمیز است و شاید بتوان تنها شمار اندکی از‌این اختلاف‌ها را به حافظ نسبت داد.
در کنار رقم و تاریخ هیچ یک از نسخه‌های خطّی کهن که بررسی شده، هیچ کاتبی نیفزوده است که متن اشعار حافظ را براساس کدام منبع کتابت کرده است. هیچ مدرکی در دست نیست که کسی به نظارۀ متن اصیل این غزل‌ها به خطّ خود حافظ و یا به خطّ نخستین جامع دیوان او اشاره کرده باشد. تنها راه دستیابی به متنی که بیشتر مورد وثوق و اعتماد باشد کوتاه گرداندن فاصله تا منشأ اصلی و پرهیز از رخنۀ تصرفات و تغییراتی است که طی قرون متأخر در دیوان حافظ رخ داده است.
بی‌شک هر کسی که کتاب دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ را ورق می‌زند با این پرسش مواجه می‌شود که وقوع این همه اختلاف در ضبط کلمات و عبارات غزل‌های حافظ از کجا ناشی شده است؟
عدم تمایل حافظ به تدوین اشعار خود، اتکای کاتبان به نیروی حافظۀ خود، تغییرات ذوقی، کتابت براساس حدس و گمان، دستکاری‌ها به خطّ الحاقی و نفوذ عوامل دیگر، شتاب‌کاری در نوشتن و عدم دقت کافی به متن نسخۀ سرمشق، اشتباه دستنویسی معلول خطای شنیداری را برای به‌وجود آمدن نسخه‌بدل‌های مختلف از دیوان حافظ از جمله عواملی هستند که موجب به‌وجود آمدن نسخه‌های مختلف از دیوان حافظ شده است.
مهمترین فایده و نتیجۀ بررسی و استخراج قرائت‌های مندرج در ۵۰ نسخۀ خطی سدۀ نهم، نزدیک ساختنِ راه دستیابی به متن اصیل شعر حافظ است.
روش کار دکتر نیساری در تنظیم این دفتر بدین‌صورت است که ابتدا پس از قید شمارۀ ترتیب ویژۀ هر غزل، متنی که بر اساس بررسی انتقادی ضبط نسخه‌های خطی سدۀ نهم تنظیم شده است درج گردیده، برای سهولت ارجاع و مقایسۀ مدخل‌های جداول دفتر دگرسانی‌ها با متن منتخب غزل مورد بررسی، شمارۀ ردیف هر بیت در کنار آن بیت افزوده شده است. در تعدادی از غزل‌ها که ابیات اضافه بر ابیات متن در بعضی از نسخه‌ها درج شده است، آن ابیات بعد از افزودن نشانۀ خط فارق در ذیل ابیات متن قید شده و شمارۀ ترتیب آن ابیات در داخل کمانک مشخص شده است.
همچنین در ذیل متن غزل، تعداد منابع، یعنی تعداد نسخه‌های مورد بررسی برای هر غزل قید شده و شناسۀ اختصاصی نسخه‌ها به ترتیب تاریخ کتابت معرفی شده است. ضمناً لفظ «دگرسانی» در این کتاب به جای «نسخه‌‌بدل» به کار برده شده است.
تحقیقات انجام‌شده در حوزۀ حافظ‌پژوهی، به‌ویژه متأخرترین آنها، نقش تعیین‌کننده‌ای در برداشتن نخستین گام در فعالیت‌های بعدی به عهده می‌گیرد. در این بین، انتشار دفتر «دگرسانی‌های حافظ» گامی بلند از سلیم نیساری است که پژوهندگان و نسخه‌شناسان این حوزه را از مطالعۀ آن گزیری نیست.
زنده‌یاد سلیم نیساری برای تدوین این اثر، ۵۰ نسخۀ خطی سدۀ نهم از دیوان حافظ را جزء‌به‌جزء بررسی کرده و از تمامی تفاوت‌های آنها فیش‌برداری کرده است. او با تألیف این کتاب زمینه‌ای را فراهم کرده که به متن اصیل حافظ بهتر و دقیق‌تر نزدیک شویم.
چاپ سوم «دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ» اردیبهشت ۱۴۰۲ در دو مجلد در ۱۶۰۰ صفحه و با قیمت ۹۵۰هزار تومان و در دفتر نشر فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شده است.
برای تهیۀ این کتاب و دیگر آثار ادارۀ نشر فرهنگستان با کتاب‌فروشی فرهنگستان (۰۲۱۸۸۶۴۲۴۹۷) یا آقای عفیفی (۰۹۱۲۶۹۴۷۱۴۴) تماس بگیرید.
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی