میراث مکتوب- کتاب «مکتوبات حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری درباره شیلات شمال ایران» برپایه سندهای تاریخی گنجینه اسناد کتابخانه و موزه ملی ملک به کوشش مهتا باصفا و مرضیه مرتضوی قصاب‌سرایی منتشر شد.
کتاب «مکتوبات حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری درباره شیلات شمال ایران» (۱۲۵۲ تا ۱۲۷۵ ق)» با بررسی و پژوهش بر نسخه خطی شماره ۵۶۶۴ بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران پدید آمده است. این نسخه خطی، اصل و سواد اسناد دیوانی درباره شیلات گیلان و مازندران در دوره سلطنت محمد شاه و نیمه نخست حکومت ناصرالدین شاه را دربردارد.
مهتا باصفا کارشناس نشر و تبلیغ موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک و یکی از پژوهشگران کتاب درباره پیشینه این پژوهش گفت: «شماری نسخه در قالب آلبوم و مرقع از اسناد ارزشمند تاریخی از دوره قاجار در میان هزاران نسخه خطی کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد که اصل و سواد رقم‌ها، فرمان‌ها، دست‌خط‌ها و دیگر مکتوبات مربوط به شاهان، شاهزادگان و دیگر دولتمردان عصر قاجار را دربرمی‌گیرند. بیش‌تر این‌ها به جز اندک‌شمار، تاکنون بازنوشت و منتشر نشده‌اند».
او افزود: «این سندهای تاریخی، آگاهی‌های خام و دست اوّل تاریخی درباره اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دوره قاجار دربردارند. مکتوبات حاج میرزا آقاسی (صدراعظم محمد شاه) و میرزا آقاخان (ناصرالدین شاه) یکی از این نسخه‌ها است که آگاهی‌هایی ارزشمند درباره شیلات گیلان و مازندران در زمینه‌هایی همچون اجاره‌کنندگان شیلات، میزان اجاره‌ها، تنخواه‌های ارسالی شیلات به دیوان اعلی، وضعیت صید ماهی در رودخانه سفیدرود و انزلی توسط صیادان ایرانی و روسی در خود دارند».
به گفته او، نسخه خطی شماره ۵۶۶۴ در ۴۸۳ صفحه، دربرگیرنده اصل و سواد اسناد دیوانی درباره شیلات گیلان و مازندران در دوره سلطنت محمد شاه و نیمه نخست حکومت ناصرالدین شاه است.
باصفا یادآور شد: «سواد مکتوباتی از حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه و میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه، بخشی بزرگ از این نسخه خطی را شکل داده است. بخش کم‌تر، اصل و سواد چند فرمان و ملفوفه فرمان از محمد شاه و ناصرالدین شاه، دو رقم از مهد علیا (همسر محمد شاه و مادر ناصرالدین شاه)، همچنین سواد مکتوباتی از پاره‌ای رجال کشوری ایران و روسیه را دربردارد. مخاطب بیش‌تر این مکتوبات، میرزا اسماعیل میزان آقاسی مباشر شیلات گیلان و پس از او پسرش محمودخان، سپس حکّام گیلان و دیگر مباشرین شیلات گیلان و مازندران بوده‌اند».
کارشناس نشر و تبلیغ موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک افزود: «این اسناد به دوره زمانی میانه سال ۱۲۵۲ تا سال ۱۲۷۵ قمری بازمی‌گردند که با رعایت تقدّم و تأخّر زمانی به ترتیب در جای خود گذاشته شده‌اند. از میان سندها تنها شماری فرمان و رقم و چند مکتوب، مُهر روی سند دارند اما بیش‌تر آن‌ها در ظَهر دست‌خط‌هایی خطاب به مخاطب نامه و مُهر یا مُهرهایی از نویسندگان آن وجود دارد. همه مُهرها در شکل‌های مربع، مربع محراب‌دار، هشت گوش و بیضی، مربوط به محمد شاه، ناصرالدین شاه، مهد علیا، حاج میرزا آقاسی، میرزا آقاخان نوری، دبیرالملک، معیّرالممالک، محمدکاظم و دیگر رجال کشوری‌اند».
مطالب کتاب در دو بخش ارایه شده است؛ بخش نخست با ۸۹ سند دربرگیرنده سواد رقم، فرمان و ملفوفه فرمان از محمد شاه و مهد علیا و مکتوباتی از حاج میرزا آقاسی بیش‌تر خطاب به میرزا اسماعیل میزان آقاسی و شماری دیگر از رجال حکومتی است.
بخش دوم کتاب با ۱۴۸ سند دربرگیرنده سواد رقم، فرمان و ملفوفه فرمان از ناصرالدین شاه، مهد علیا و مکتوباتی از میرزا آقاخان نوری بیش‌تر خطاب به میرزا اسماعیل میزان آقاسی و دیگر رجال است.
دست‌خطی از احمد سهیلی خوانساری در آستر بدرقه این نسخه وجود دارد: «هو، در این مجموعه مکاتیبی از حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری و دوستعلی خان معیّرالممالک و دیگران راجع به تنخواه گیلانات و واگذاری شیلات به میزان آقاسی و اولاد او جمع‌آوری شده که از نظر تاریخ قابل اهمیّت میباشد، خاصّه اجارات شیلات. احمد سهیلی خوانساری عفی عنه ۱۳۶۳ هجری».
کتاب «مکتوبات حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری درباره شیلات شمال ایران» دو فصل و یک مقدمه دارد. مقدمه، معرفی کوتاهِ نسخه خطی و موضوع آن (شیلات و امتیازات مربوط به آن در دوره قاجار) را در خود دارد. همچنین با بهره‌گیری از منابع و مآخذ معتبر تاریخی از موضوع شیلات از آغاز پیدایش تا ملی شدن آن در دوره پهلوی دوم سخن گفته شده است. سپس مُهرهای موجود در مکتوبات نسخه خطی متعلق به شاه و دیگر دیوانیان با نام و خوانش سجع مهر هریک از شخصیت‌ها در جدولی آورده شده‌اند.
فصل‌های کتاب نیز به ترتیب تاریخی در دو فصل مربوط به مکتوبات حاج میرزا اقاسی و میرزا آقا خان نوری آمده‌اند.
انتشارات کتابخانه و موزه ملی ملک، کتاب «مکتوبات حاج میرزا آقاسی و میرزا آقاخان نوری درباره شیلات شمال ایران» را منتشر کرده و به چاپ رسانده است. دوستداران برای خرید این کتاب می‌توانند به ساختمان کتابخانه و موزه ملی ملک به نشانی «تهران، میدان امام خمینی (ره)، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)» مراجعه کنند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه ملک