زیب و زینت هر کتابخانه به داشتن نسخه های دست نویس، بویژه نسخه هایی با کهنگی چندین سده است.
و اگر این کهنه بودن باعناصری همچون: نفاست که شامل ارجمندی خط، تذهیب، نوع کاغذ و دیگر آرایش ها همراه باشد و نیز دارای عناصری چون: موضوعات کمیاب و کاربردی، مانند: نجوم، پزشکی، هنر، علوم غریبه، علم کیمیا و غیره باشد، ارزش فراوانی بدان نسخه ها می بخشد. گاه نیز تنها یگانه بودن نسخه در ایران و جهان می تواند ارزش نسخه ای را دو چندان کند و اگر این ویژگی با عناصر برشمرده همراه باشد، گاه یک نسخه را می تواند تا مرز غیر قابل قیمت گذاری پیش ببرد. از اینروست که بیشتر کتابخانه های جهان در پی نسخه هایی هستند که کمتر وجود دارد تا بتوانند با خرید آن نام خود را در ردیف کتابخانه های ارجمند و عالی قرار دهند.
در ایران، کتابخانه های: آستان قدس رضوی، ملّی ایران، مجلس شورای اسلامی، آیت الله مرعشی نجفی قم، ملک تهران، ملّی تبریز، دانشگاه تهران، مدرسۀ عالی شهید مطهّری تهران، کاخ گلستان و وزیری یزد جزء کتابخانه های برتر و ارجمند هستند که هر کدام بین شش تا شصت هزار نسخه خطّی را در دسترس دارند.
تا حدود دو سال پیش به غیر از فهرست نسخه های خطّی خود کتابخانه ها، دو فهرست جامع: «فهرست نسخه های خطّی فارسی» (در 6 جلد) و « فهرست مشترک نسخه های خطّی فارسی پاکستان» (در 14 جلد) پژوهش و نگارش استاد احمد منزوی، راهنمایی برای پژوهشگران بود تا از چند و چون نسخه های خطّی کتابخانه های ایران و جهان با خبر شوند و اکنون به همّت آقای مصطفی درایتی و پشتی بانی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، فهرستوارۀ دستنوشت های ایران (در 12 جلد) و فهرستگان نسخه های خطّی ایران در 34 جلد چاپ و منتشر شده و کار پژوهش روی نسخه های خطّی را بسیار آسان نموده است؛ هر چند این فهرستواره بر مبنای فهرست نسخه های خطّی است که تاکنون منتشر شده و اگر اشتباه در آن فهرست ها بوده به ناچار با این فهرست هم راه یافته و از آن گریزی نیست و چنانکه همگان می دانند، هنوز هزاران نسخۀ خطّی کتابخانه های ایران و جهان فهرست نشده و شمار نسخه های نزد افراد و کتابخانه های شخصی هم روشن نیست با این حال، بسیار اثر گرانسنگ و کارگشایی است وامید می رود روزی فهرستوارۀ دستنوشت های جهان هم چاپ شود.
حدود یک سال پس از چاپ سومین دفتر فهرست نسخه های خطّی دانشگاه اصفهان، چهارمین دفتر نیز که شامل: تصاویر برگزیده وفهرست های چند گانۀ فنی بود، در دسترس پژوهشگران قرار گرفت. این فرآیند در مقایسه با دیگر کتابخانه های ایران بسیار امیدوارکننده و غیر قابل باور است، زیرا مثلاً فهرست کتابخانۀ مدرسۀ عالی شهید مطهری(سپهسالار سابق) اکنون 34 سال است چاپ نشده است. فهرست کتابخانۀ ملّی تبریز 37 سال، فهرست کتابخانۀ وزیری یزد، 32 سال و الی آخر. از اینرو باید هم از نگارندۀ کوشای آن آقای سیّدجعفر حسینی اشکوری سپاسگزار بود وهم از ناشر آن که در زمانی حدود 5 سال، چهاردفتر از این فهرست را به ترتیب زیر چاپ کرده است:
جلد نخست، نشر مجمع ذخائر اسلامی با همکاری دانشگاه اصفهان، 1385، مصوّر، رنگی، (نسخه 400-1)
جلد دوم، نشر مجمع ذخائر اسلامی، 1388، مصوّر، (نسخه 800/401(
جلد سوم، نشر مجمع ذخائر اسلامی، 1389، مصوّر (نسخه 1195/801(
جلد چهارم، نشر مجمع ذخائر اسلامی، 1390، مصوّر، (تصایر منتخب و فهارس فنّی(
احمد شعبانی مدیر وقت کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان در دیباچۀ جلد نخست، گزارشی از فرآیند گردآوری نسخه های خطّی گنجینۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان ارائه کرده است که بنا بر نوشتۀ وی، نخستین نسخه ها در آغاز دهۀ 1340 شمسی خریداری شده، سپس با افزوده شدن مجموعه های: باقر الفت اصفهانی، محمّد صدر هاشمی، عبدالحسین سپنتا و سید محمّد علی روضاتی، به تعداد قابل توجّهی رسیده که بایستگی چاپ فهرست های آن را دو چندان کرده بود از اینرو تا پیش از این چندین بار این گنجینه به ترتیب با عناوین زیر معرفی شده بود:
تیموری، مرتضی: فهرست نسخه ای خطّی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات اصفهان:مجموعۀ ادبیّات اصفهان: مجموعۀ صدر هاشمی نشریۀ دانشکده ادبیّات اصفهان، س 2، ش 3-2 (1345): 162-123.
محفوظ، حسین علی: نفائس المخطوطات العربیّه فی ایران، مجلّه معهد المخطوطات العربیّه، ج 3، جزء اول (1975): 20-17.
افشار، ایرج؛ محمّدتقی دانش پژوه. فهرست نسخه های خطّی دانشگاه اصفهان. نسخه های خطّی، دفتر 11/12 (1362): 950-880.
معرفی نگارنده
سیّدجعفر آصف آگاه (مشهور به حسینی اشکوری)، فرزند فهرست نگار با سابقۀ کتابهای خطّی ایران سیّد احمد است که مهمترین اثر او فهرست کتاب های خطّی کتابخانۀ آیت الله مرعشی قم است. سیّد جعفر، همچون پدر، آشنایی خوبی با زبان عربی و فهرست نویسی نسخه های دستنویس دارد وی در کنار پدر در مؤسّسۀ احیای میراث اسلامی قم مشغول به کار است و تاکنون سفرهای متعدّدی به کشورهای جهان بویژه هند عراق، از برای دیدار کتابخانه ها و فهرستنویسی آثار آن داشته و تاکنون موفّق به گردآوری و نشر 22 کتاب فهرست شده است که تقریباً تمامی آن ها در مجمع ذخایر اسلامی که با مدیریت برادر دانشمندش، سیّدصادق، اداره می شود، چاپ شده است.
معرّفی کتاب
کتاب نامبرده در آغاز دیباچه ای خواندنی، امّا نگران کننده از ناشر(سیّد صادق حسینی اشکوری) دارد: « گرچه فهرست نویسی نسخه های خطّی- که شاهفرد احیای میراث است -هنوز جایگاه واقعی خود را در مجامع علمی پیدا نکرده، ولی به مرور زمان محقّقان و صیّادان نقاط بکر از دل اوراق مخلوط، ارزش آن را لمس کرده و بر آفرینندگان این آثار آفرین می گویند و تحسین ها دارند. اینکه فهرست نویس مورد تقدیر قرار بگیرد، یا ناشر آن که هیچ گاه لقمۀ عیش لایق از این جرگه به منزل نمی برد، مورد تشویق! در دهه های اخیر روند صعودی داشته و جای بسی قدردانی و سپاس دارد، ولی هنوز تا جایگاه واقعی آن پله ها مانده که _ للأسف – در این میان هزاران نسخه و اثر در حال نابودی است و فریادها بی بازگشت» (مقدّمه)
سپس در ادامه چنین نوشته است:
«وقتی در سال 1384 قرارداد همکاری عکسبردای دیجیتالی، فهرست نویسی وانتشار چاپ عکسی برخی از آثار، بین دانشگاه اصفهان و مجمع ذخائر اسلامی به امضاء رسید، انتظار می رفت حرکت بایسته ای که بین یک دانشگاه دولتی و مؤسّسۀ خصوصی شکل گرفته بتواند الگویی مناسب برای سایر تشکّل های علمی شود.
در راستای این توافق، 1195 نسخۀ خطّی دانشگاه اصفهان به سرعت عکسبرداری شد، حدود 1000نسخۀ چاپ سنگی نیز گلچین وعکسبرداری شد، چند نسخۀ مهّم و منحصر از جمله سفینۀ صائب، سراج السالکین، قرآن خطّی نفیس به خطّ ابراهیم قمی نیز از لابلای گنجینۀ مخطوطات دانشگاه برای چاپ سنگی (فاکسیمسله) پیشنهاد شد و همزمان کار فهرست نویسی نسخه های خطّی و چاپ سنگی آغاز گشت… با تغییر مدیریّت در بخش تحقیقات و فناوری و تعویض ریاست کتابخانه، انگار همۀ ضرورت ها و برنامه ها سویی دیگر یافت. کارهای ارسالی به دانشگاه ابتدا به بهانۀ اختلاف دانشگاه با چاپخانه به تعویق افتاد و سپس به بهانۀ عدم بهانه.» (مقدّمه) کار به تعویق افتاد.
در این دیباچه ناشر از تعهّد خود نسبت به چاپ کتاب و عدم پایبندی دانشگاه گلایه کرده و نوشته که طبق قرارداد، هرگاه دانشگاه پیگیر چاپ نشود، مجمع می تواند راساً کتاب را چاپ کند و از اینرو خود دست به کار چاپ شده است و اگر نبود این تعهّد و وجدان کاری بی گمان هرگز این فهرست ها چاپ نمی شد.
خبر خوشی هم ناشر داده که قرار است فهرست کتاب های چاپ سنگی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان در سال 1390 چاپ گردد. فهرستی که جای خالی آن با توجّه به کاستی های فهرست های کتاب های چاپی در ایران بیش از پیش بایسته می نماید.
کتاب نامبرده در دو بخش سامان یافته است:
در بخش نخست، تصویرهای برگزیده از 70 نسخۀ نفیس خطّی کتابخانۀ دانشگاه آمده و چنانکه ناشر نیز در دیباچه اشاره کرده، چون دیگر پشتیبانی مالی برای ادامۀ کار نبوده ناچار شده، علیرغم میل باطنی، تصویرها را به گونۀ سیاه و سفید چاپ کند تا حدّاقل ها رعایت شود.
نمونه هایی که در این صفحات چاپ شده، گویای زیبایی برگ های آغازین کتاب، بویژه سرلوحه های مذهّب و منقّش به گل و بوته و زر و لاجورد وشنگرف است، تصویر چندین جلد روغنی و ضربی و مجالس نقّاشی شاهنامۀ فردوسی نیز دیده می شود.
در بخش دوم فهرست های نه گانۀ فنی زیر جای گرفته است:
1- الفبایی کتاب ها 2-موضوعی 3- مؤلّفان 4- کاتبان 5-مالکان 6-واقفان 7- اهداء کنندگان 8- سجع مهرها 9- جاهاو مکان ها.
بی گمان فهرست های نه گانۀ بالا بایستۀ هر فهرست خطّی است که چاپ می شود. گه گاه دیده می شود حدّاکثر سه فهرست بالا را برخی کتاب ها دارند. فهرست سجع مهرها پدیده ای است که چند سالی است مجمع ذخائر اسلامی پیگیر گردآوری و چاپ آن شده است و تاکنون چندین عنوان را با نام های مهرهای شاهان و شاهزادگان قاجاری و مهرهای اسناد در گنجینۀ کاظمینی چاپ کرده که گامی دیگر در راه شناخت رجال و بزرگان ایران است، چنانکه نگارندۀ این سطور می داند: آقای صادق حسینی اشکوری کتابی مستقل در این باب در دست پژوهش دارد که امیدواریم هر چه زودتر چاپ گردد. مؤلّف کتاب نامبرده فهرست مهرها را بر حسب نوع آن مانند: بیضوی، مربّع، گلابی، هشت گوش و غیره آورده است.
نقد کتاب
چون فهرست نگار این کتاب، خود سال هاست دستی بر آتش دارد و از چند و چون فهرست های موجود آگاه است، از اینرو کوشش نموده تا فهرست خود از این کاستی ها به دور باشد و چون این جلد تنها ویژۀ فهرست های نه گانه است، طبعاً نقد چندانی بر آن وارد نیست. به غیر از آنکه بخش تصاویر آن شمارۀ صفحه ندارد.
حسینی اشکوری، جعفر. فهرست نسخه های خطّی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه اصفهان (اصفهان – ایران): قم: مجمع ذخائر اسلامی، 1390، وزیری، ج 4، 258ص، مصوّر.
حسین مسرت
منبع: بساتین