میراث مکتوب – جلد نهم فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی همزمان با دومین سالگرد درگذشت استاد ایرج افشار، (بنیانگذار این اثر) به کوشش ایران ناز کاشیان از سوی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد.
سال ها از چاپ و انتشار فهرست مقالات فارسی ایرج افشار میگذرد. این کتاب مرجع بسیار مهم برای اولین بار در سال ۱۳۴۰ شمسی منتشر شده است. جلد نهم فهرست مقالات فارسی زمانی انتشار می یابد که از فقدان جبران ناپذیر بنیادگذار و طراح اصلی آن، استاد روانشاد ایرج افشار، دو سال می گذرد. او اندیشۀ اصلی تدوین این اثر را از استادش محسن صبا، که همواره از او به احترام و نیکی یاد میکرد، الهام گرفته بود.
همه کسانی که با نشریه ها و فهرست کردن آنها سر و کار دارند، خوب می دانند که دست یافتن به دوره‌ها و شماره‌های کامل هر نشریه چقدر دشوار است. کتابخانۀ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی نیز با داشتن حدود ۷۰۰ هزار جلد کتاب و ۴۱۵۷ نشریه با آنکه یکی از غنی ترین کتابخانه های کشور محسوب می شود، با کمبود و کسری جدّی دوره ها و شماره های بسیاری از نشریات دست به گریبان است. کتابداران این مرکز به تلاش گسترده ای دست زده اند تا این مشکل را برطرف کنند، بدین روی هر نشریه‌ای که در این روند کامل می شود، فهرست و داده های آن در بانک اطلاعات فهرست مقالات ثبت و در خود فهرست مقالات فارسی درج می شود. تلاش کسانی که در این امر همکاری دارند، این است که حاصل کار خود را به سطح مقبول نزدیکتر کرده و با تداوم بخشیدن به انتشار فهرست مقالات فارسی به آرزوی استاد ایرج افشار جامۀ عمل بپوشانند.
تقسیم بندی موضوعات و ترتیب کتاب مشکل عظیم و پیچیده بی سابقه ای بوده است و تا کنون چنین فهرستی در این گونه مباحث در ایران تدوین نشده بود و طبعا برای تنظیم و تقسیم بندی مطالب معیار و میزان معین و مرسومی در دست نبوده است. فهرست مقالات فارسی اکنون یکی از میراث های فرهنگی و ملی ماست، به همه پژوهشگران، به ویژه پژوهشگران حوزۀ مطالعات ایرانی تعلق دارد و هر گامی که در راه تکمیل و تعالی آن برداشته می شود، گامی در راه غنی تر کردن کم و کیف پژوهش و فرهنگ کشور است.
فهرست مقالات فارسی یکی از نخستین و ضروری ترین ابزارهای هر پژوهشگری است که بخواهد در زمینۀ مطالعات ایرانی پژوهش یا جست و جو کند. در مجلد کنونی مربوط به سالهای ۱۳۸۶ – ۱۳۸۷ مشخصات ۱۰۰۰۰ مقاله منتشر شده است.
مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) که تاکنون مجلدات هفتم و هشتم فهرست مقالات فارسی را تدوین و منتشر کرده است، اکنون مجلد ۹ این مجموعه را به چاپ رسانده است. انتشار این جلد در اسفند ۱۳۹۱، حاوی مشخصات کتاب شناختی مقاله‌های منتشر شده در سال های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ شمسی در زمینۀ مطالعات ایرانی با دومین سالگرد درگذشت استاد ایرج افشار همزمان شده است. جلد دهم فهرست، حاوی مشخصات مقالات انتشاریافته در سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ در مراحل پایانی تدوین است و فهرست مقالات مندرج در یادنامه ها، سالنامه ها و گاهنامه های انتشاریافته از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۱ ش مشتمل بر ۲۴ هزار مدخل و در ۲ مجلد در مرحلۀ صفحه آرایی است.
آنچه این مجلد را از مجلدات دیگر متمایز کرده است این است گروه گردآوردنده این اثر نکته هایی را که از سوی کتابشناسان و فهرست‌نگاران در نقد و نظرهای مربوط به مجلدات قبلی فهرست مقالات فارسی در مطبوعات طرح شده است، بررسی کرده و مد نظر قرار داده‌اند و در موارد لازم، تذکرات و اصلاحات را اعمال کرده اند. مولفان این مجموعه همچنین از مخاطبان و صاحب نظران درخواست کرده اند که در صورت بروز خطا در ضبط ارقام و اعداد و نام ها بسیار است و هر تذکری در این باره، بر دقت بر کار بیافزایند.
در پیشگفتار این فهرست به نشریات ادواری پرداخته شده است و سپس در بخش کلیات مقالات روش تحقیق، تصحیح و نقد متون، ایران شناسی و خاور شناسی بررسی و معرفی شده اند.
اما در بخش بعدی که مربوط به ایران شناسان و خاورشناسان است، ایران شناسانی همچون ایوری، پیتر – چیتیک، ویلیام – راشدی، حسام الدین – شیمل، آن ماری – کربن، هانری – فوشه کور، شارل هانری دو و مصاحبه های ایرانیان دیگر عناوین بخش کلیات فهرست مقالات فارسی است.
اما در بخشی دیگر از کلیات فهرست مقالات فارسی مشخصات مقالاتی دربارۀ انجمن ها، مؤسسه ها، مجامع ادبی، علمی و فرهنگی، کنگره ها، مصاحبه های ادبیان و هنریان ایران، نسخه پردازی (کاغذ، صحافی، آرایش و کتابت)، نشر کتاب، ویراستاری، مسائل نقد، حق مؤلف، کتابفرشان، چاپخانه، روزنامه نگاری و نشریات ادواری، کتابخانه ها، کتابداری، فهرست نگاری، کتابشناسی شامل کتابشناسی های تکی، کتابشناسی های دسته جمعی، دائره المعارف و هزار و یکشب می شود.
در ادامه به فهرست مندرج در نسخه های شامل کلیات، معرفی تک نسخه و فهرست دسته جمعی می شود. انتقاد کتاب و معرفی کتاب بخش پایانی کلیات است.
اما پس از این بخش مولفان این اثر به علوم و فنون قدیم مانند نجوم و ریاضی، گاه شماری، پزشکی و کلیات و دانشمندان ایرانی معاصر پرداخته می شود.
بخش های فهرست مقالات فارسی شامل فلسفه، ادیان و مذاهب، قوم ¬شناسی – مردم شناسی، هنر، جغرافیا، باستان شناسی، تاریخ، زبان و زبانشناسی، ادبیات (۱) از آغاز تا روزگار معاصر، ادبیات (۲) در روزگار معاصر، متون، مباحث مربوط به افغانستان، مباحث مربوط به ازبکستان و تاجیکستان و نمایه ها می شود.
همچنین فهرست کاملی از فهرستنامه نام کسان، فهرستواره جغرافیایی، فهرستنامه کتاب و رساله، مجله و روزنامه و فرهنگواره موضوعی، مدنی، قومی و اصطلاحات و لغات در انتهای اثر آمده است..
این مجموعه با اشراف گروه راهبردی: عبدالحسن آذرنگ، ایرج افشار، پوری سلطانی، کامران فانی، ایران‌ناز کاشیان، کاظم موسوی بجنوردی، عنایت‌الله مجیدی و همچنین گروه گرد‌آورندگان فهرست: پوران راکی، زهرا سیفی، وحید عیدگاه طرقبه ای، کامران قدیرلی، فرشته مجیدی و روزبه یعقوبی، فراهم آمده است.
مرحوم ایرج افشار در مقدمه ای که بر جلد اول کتاب در ۱۲ تیر ماه ۱۳۴۰نوشته، آورده است: «فهرست مقالات فارسی محتوی بر نام و نشان هزار مقاله به زبان فارسی است که در مجله ها و سالنامه ها و مجموعه های ایران و خارج از ایران از بدو تأسیس و طبع مجله بزبان فارسی در زمینه های مختلف تحقیقات مربوط به ایران و اسلام چاپ و نشر شده است…بیان دشواری خدمت چه از جهت دست یافتن بر دوره های کامل مجله ها و نشریات مختلف فایده و لزومی برای مراجعه کنندگان به کتاب حاضر ندارد. اما اظهار دریغ و درد و افسوس درین موقع جایز و سزاست که هیچ یک از کتابخانه های ایران پی به اهمیت مجلات نبرده اند و بهمین علت توجهی به جمع کردن آنها نداشته ¬اند. بسیاری از آنها داشتن مجلات را کار لغو می شمرند!»
فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی (زیر نظر بنیادگذار: ایرج افشار)؛ به کوشش ایران ایران‌ناز کاشیان؛ تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ ج۹: مجله ها و نشریه ها؛ چاپ اول: ۱۳۹۰؛ در قطع وزیری؛ با ۷۵۰ صفحه؛ با بهای ۳۲۰۰۰ تومان منتشر شده است.
سال ها از چاپ و انتشار فهرست مقالات فارسی ایرج افشار میگذرد. این کتاب مرجع بسیار مهم برای اولین بار در سال ۱۳۴۰ شمسی منتشر شده است. جلد نهم فهرست مقالات فارسی زمانی انتشار می یابد که از فقدان جبران ناپذیر بنیادگذار و طراح اصلی آن، استاد روانشاد ایرج افشار، دو سال می گذرد. او اندیشۀ اصلی تدوین این اثر را از استادش محسن صبا، که همواره از او به احترام و نیکی یاد میکرد، الهام گرفته بود.
همه کسانی که با نشریه ها و فهرست کردن آنها سر و کار دارند، خوب می دانند که دست یافتن به دوره‌ها و شماره‌های کامل هر نشریه چقدر دشوار است. کتابخانۀ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی نیز با داشتن حدود ۷۰۰ هزار جلد کتاب و ۴۱۵۷ نشریه با آنکه یکی از غنی ترین کتابخانه های کشور محسوب می شود، با کمبود و کسری جدّی دوره ها و شماره های بسیاری از نشریات دست به گریبان است. کتابداران این مرکز به تلاش گسترده ای دست زده اند تا این مشکل را برطرف کنند، بدین روی هر نشریه‌ای که در این روند کامل می شود، فهرست و داده های آن در بانک اطلاعات فهرست مقالات ثبت و در خود فهرست مقالات فارسی درج می شود. تلاش کسانی که در این امر همکاری دارند، این است که حاصل کار خود را به سطح مقبول نزدیکتر کرده و با تداوم بخشیدن به انتشار فهرست مقالات فارسی به آرزوی استاد ایرج افشار جامۀ عمل بپوشانند.
تقسیم بندی موضوعات و ترتیب کتاب مشکل عظیم و پیچیده بی سابقه ای بوده است و تا کنون چنین فهرستی در این گونه مباحث در ایران تدوین نشده بود و طبعا برای تنظیم و تقسیم بندی مطالب معیار و میزان معین و مرسومی در دست نبوده است. فهرست مقالات فارسی اکنون یکی از میراث های فرهنگی و ملی ماست، به همه پژوهشگران، به ویژه پژوهشگران حوزۀ مطالعات ایرانی تعلق دارد و هر گامی که در راه تکمیل و تعالی آن برداشته می شود، گامی در راه غنی تر کردن کم و کیف پژوهش و فرهنگ کشور است.
فهرست مقالات فارسی یکی از نخستین و ضروری ترین ابزارهای هر پژوهشگری است که بخواهد در زمینۀ مطالعات ایرانی پژوهش یا جست و جو کند. در مجلد کنونی مربوط به سالهای ۱۳۸۶ – ۱۳۸۷ مشخصات ۱۰۰۰۰ مقاله منتشر شده است.
مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) که تاکنون مجلدات هفتم و هشتم فهرست مقالات فارسی را تدوین و منتشر کرده است، اکنون مجلد ۹ این مجموعه را به چاپ رسانده است. انتشار این جلد در اسفند ۱۳۹۱، حاوی مشخصات کتاب شناختی مقاله‌های منتشر شده در سال های ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ شمسی در زمینۀ مطالعات ایرانی با دومین سالگرد درگذشت استاد ایرج افشار همزمان شده است. جلد دهم فهرست، حاوی مشخصات مقالات انتشاریافته در سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۱ در مراحل پایانی تدوین است و فهرست مقالات مندرج در یادنامه ها، سالنامه ها و گاهنامه های انتشاریافته از ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۱ ش مشتمل بر ۲۴ هزار مدخل و در ۲ مجلد در مرحلۀ صفحه آرایی است.
آنچه این مجلد را از مجلدات دیگر متمایز کرده است این است گروه گردآوردنده این اثر نکته هایی را که از سوی کتابشناسان و فهرست‌نگاران در نقد و نظرهای مربوط به مجلدات قبلی فهرست مقالات فارسی در مطبوعات طرح شده است، بررسی کرده و مد نظر قرار داده‌اند و در موارد لازم، تذکرات و اصلاحات را اعمال کرده اند. مولفان این مجموعه همچنین از مخاطبان و صاحب نظران درخواست کرده اند که در صورت بروز خطا در ضبط ارقام و اعداد و نام ها بسیار است و هر تذکری در این باره، بر دقت بر کار بیافزایند.
در پیشگفتار این فهرست به نشریات ادواری پرداخته شده است و سپس در بخش کلیات مقالات روش تحقیق، تصحیح و نقد متون، ایران شناسی و خاور شناسی بررسی و معرفی شده اند.
اما در بخش بعدی که مربوط به ایران شناسان و خاورشناسان است، ایران شناسانی همچون ایوری، پیتر – چیتیک، ویلیام – راشدی، حسام الدین – شیمل، آن ماری – کربن، هانری – فوشه کور، شارل هانری دو و مصاحبه های ایرانیان دیگر عناوین بخش کلیات فهرست مقالات فارسی است.
اما در بخشی دیگر از کلیات فهرست مقالات فارسی مشخصات مقالاتی دربارۀ انجمن ها، مؤسسه ها، مجامع ادبی، علمی و فرهنگی، کنگره ها، مصاحبه های ادبیان و هنریان ایران، نسخه پردازی (کاغذ، صحافی، آرایش و کتابت)، نشر کتاب، ویراستاری، مسائل نقد، حق مؤلف، کتابفرشان، چاپخانه، روزنامه نگاری و نشریات ادواری، کتابخانه ها، کتابداری، فهرست نگاری، کتابشناسی شامل کتابشناسی های تکی، کتابشناسی های دسته جمعی، دائره المعارف و هزار و یکشب می شود.
در ادامه به فهرست مندرج در نسخه های شامل کلیات، معرفی تک نسخه و فهرست دسته جمعی می شود. انتقاد کتاب و معرفی کتاب بخش پایانی کلیات است.
اما پس از این بخش مولفان این اثر به علوم و فنون قدیم مانند نجوم و ریاضی، گاه شماری، پزشکی و کلیات و دانشمندان ایرانی معاصر پرداخته می شود.
بخش های فهرست مقالات فارسی شامل فلسفه، ادیان و مذاهب، قوم ¬شناسی – مردم شناسی، هنر، جغرافیا، باستان شناسی، تاریخ، زبان و زبانشناسی، ادبیات (۱) از آغاز تا روزگار معاصر، ادبیات (۲) در روزگار معاصر، متون، مباحث مربوط به افغانستان، مباحث مربوط به ازبکستان و تاجیکستان و نمایه ها می شود.
همچنین فهرست کاملی از فهرستنامه نام کسان، فهرستواره جغرافیایی، فهرستنامه کتاب و رساله، مجله و روزنامه و فرهنگواره موضوعی، مدنی، قومی و اصطلاحات و لغات در انتهای اثر آمده است..
این مجموعه با اشراف گروه راهبردی: عبدالحسن آذرنگ، ایرج افشار، پوری سلطانی، کامران فانی، ایران‌ناز کاشیان، کاظم موسوی بجنوردی، عنایت‌الله مجیدی و همچنین گروه گرد‌آورندگان فهرست: پوران راکی، زهرا سیفی، وحید عیدگاه طرقبه ای، کامران قدیرلی، فرشته مجیدی و روزبه یعقوبی، فراهم آمده است.
مرحوم ایرج افشار در مقدمه ای که بر جلد اول کتاب در ۱۲ تیر ماه ۱۳۴۰نوشته، آورده است: «فهرست مقالات فارسی محتوی بر نام و نشان هزار مقاله به زبان فارسی است که در مجله ها و سالنامه ها و مجموعه های ایران و خارج از ایران از بدو تأسیس و طبع مجله بزبان فارسی در زمینه های مختلف تحقیقات مربوط به ایران و اسلام چاپ و نشر شده است…بیان دشواری خدمت چه از جهت دست یافتن بر دوره های کامل مجله ها و نشریات مختلف فایده و لزومی برای مراجعه کنندگان به کتاب حاضر ندارد. اما اظهار دریغ و درد و افسوس درین موقع جایز و سزاست که هیچ یک از کتابخانه های ایران پی به اهمیت مجلات نبرده اند و بهمین علت توجهی به جمع کردن آنها نداشته ¬اند. بسیاری از آنها داشتن مجلات را کار لغو می شمرند!»
فهرست مقالات فارسی در زمینۀ تحقیقات ایرانی (زیر نظر بنیادگذار: ایرج افشار)؛ به کوشش ایران ایران‌ناز کاشیان؛ تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی؛ ج۹: مجله ها و نشریه ها؛ چاپ اول: ۱۳۹۰؛ در قطع وزیری؛ با ۷۵۰ صفحه؛ با بهای ۳۲۰۰۰ تومان منتشر شده است.
معرفی کتاب از سیده معصومه کلانکی