میراث مکتوب- فرهنگ‌نویسی در زبان فارسی پیشینه‌ای طولانی دارد. فرهنگ نامه‌ها و لغت نامه‌ها نیاز جدی هر زبانی است و شاید لغت نامه‌ی دهخدا مهم‌ترین، مشهورترین و جامع‌ترین فرهنگ فارسی است که تدوین آن عمری تقریباً صدساله دارد. فرهنگ‌ها هرکدام با رویکرد و سبکی مشخص تدوین می‌شوند که در این میان، فرهنگ ماندگار دهخدا در جای خود هنوز بی نظیر است و بی بدیل. این که کدام فرهنگ کارآمدتر است، همیشه پرسشی جدی بوده است. جدای از اهل علم و ادب که فرهنگ‌های متفاوتی را برای رجوع به آن در نظر می‌گیرند، برای دسترسی همگانی چه فرهنگ و لغت‌نامه‌ای را باید پیشنهاد کرد؟ در روزگار ما در کنار فرهنگ دهخدا، نام‌هایی چون معین و عمید و سخن هم شنیده می‌شود. هفتم اسفند که روز درگذشت دهخداست و دهم اسفند، زادروز دکتر حسن انوری، صاحب فرهنگ روز سخن، فرصتی شد تا پلی بزنیم میان این دو فرهنگ.
زمانی که تصمیم دهخدا برای آغاز به کار این فرهنگ جدی شد، دوستان و استادانی بزرگ به کمک او شتافتند؛ کسانی مانند احمد بهمنیار، جلال الدین همایی، پرویز ناتل خانلری و محمدتقی مدرس رضوی. شاهکار دهخدا فقط یک لغت نامه‌ی صرف نیست، بلکه عبارت است از لغت با معنا و شاهد مثال‌هایی از متون نظم و نثر. شاهد مثال‌های این اثر ارزشمند خود منبعی سرشار از آثار گذشتگان است علامه محمد قزوینی هنگام برشمردن ارزش کار دهخدا یکی از ویژگی‌های بی مانند لغت نامه را این گونه بیان کرده است: «این فرهنگ عظیم الحجم جلیل الشأن علاوه بر جنبه‌ی فرهنگی و لغوی خود مجموعه‌ی بسیار گران بهایی خواهد بود از قریب دویست هزار (تا دویست و پنجاه هزار) بیت شعر از بهترین شعرای زبان فارسی از اقدم ازمنه‌ی بعد از اسلام تا کنون.»
در تدوین این لغت نامه به نام استادان صاحب نامی همچون ذبیح ا… صفا، عبدالحمید اعظم زنگنه، خانبابا بیانی، غلامحسین صدیقی، سید محمد دبیرسیاقی، محمدجواد مشکور، محمد معین، محمد پروین گنابادی و سیدجعفر شهیدی برمی‌خوریم. فرهنگ دهخدا مقدمه‌ی ارزشمندی هم دارد با قلم افرادی چون: علی اکبر سیاسی، احسان یارشاطر، محمد پروین گنابادی، محمد معین، ابراهیم پورداوود، سعید نفیسی، غلامعلی رعدی آذرخشی، عیسی صدیق، جلال الدین همایی، احمد بهمنیار، عبدالعلی طاعتی، صادق کیا، علی اصغر حکمت، سید محمد داعی الاسلام، سید جعفر شهیدی، سلطانعلی سلطانی، علینقی منزوی، ایرج افشار، سید حسن تقی زاده و خود علی اکبر دهخدا.
این فرهنگ در ۱۳۶۹ حروف نگاری رایانه‌ای و با ویرایش و بازبینی در ۱۳۷۳ در ۱۵ جلد منتشر شد. چاپ دوم رایانه‌ای در ۱۳۷۷ با ویرایش جدید در ۱۶ جلد به چاپ رسید. در ۱۳۷۹ هم لوح فشرده‌ی لغت نامه‌ی دهخدا در قالب نرم افزاری با توانایی جست وجوهای گوناگون روانه‌ی بازار شد و در مردادماه ۱۳۹۹ نسخه‌ی برخط (آنلاین) آن روی وبگاه مؤسسه لغت نامه دهخدا و مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی بارگذاری شد.
ویرایش‌های بعدی لغت نامه
معمولاً فرهنگ‌های دیگر زبان‌ها به ضرورت هر چند سال یک بار ویرایش می‌شوند. این ویرایش‌ها به هر دلیل درباره‌ی فرهنگ‌های زبان فارسی کمتر جدی گرفته می‌شود. توجه به ضرورت ویرایش لغت نامه‌ی دهخدا چند بار مطرح شده است و از جمله آرش امرایی در فصلنامه‌ی «نقد کتاب ادبیات و هنر» در سال ۹۵ از ضرورت ویرایش این فرهنگ نوشت.
فرهاد قربان زاده (زبان شناس) هم چندی پیش این پیشنهاد را مطرح کرد و نوشت: لغت نامه‌ی دهخدا با همه ارجمندی‌اش، نیازمند ویرایش است.
در هر صورت، گذشته از آنچه دیگران در ضرورت ویرایش بدان پرداخته‌اند، به نظر می‌رسد با توجه به سبک نگارش در روزگار پس از دهخدا و به ویژه در حوزه‌ی رسم الخط و فاصله گذاری، شاید بتوان با نظارت استادان و افرادی از فرهنگستان زبان و ادب فارسی این اثر ارزشمند را به روز کرد.
ناگفته نماند که دکتر محمد معین هم با تألیف «فرهنگ معین» یکی از ستون‌های فرهنگ‌نویسی فارسی را بنیان نهاد که هنوز هم مرجعی برای جویندگان واژه و معناست.
فرهنگ روز سخن
حال برگردیم به پاسخ پرسش اصلی و اینکه امروزه به کدام فرهنگ لغت مراجعه کنیم. خوشبختانه در فرهنگ‌نویسی دستمان پر است و فرهنگ‌های لغت زیادی وجود دارد و باوجود دنیای وب و اینترنت، دسترسی به برخی از این فرهنگ‌ها آسان شده است. ازاین‌رو، برخی برای یافتن معنا و رسم‌الخط و نگارش یک کلمه، به فرهنگ‌هایی از جمله دهخدا و معین مراجعه می‌کنند. در اینجا دانستن یک نکته مهم است و آن اینکه این فرهنگ‌ها هرکدام در زمانه‌ی خود و به سبک و شیوه‌ی زمانه‌ی خود، به‌ویژه در رسم‌الخط، آوانگاری و معنا تألیف شده‌اند؛ در روزگاری که شاید دستور خط فارسی به شیوه‌ی رایج امروز نبود و هرکدام بنا بر شیوه‌نامه‌های خود نگاشته شده‌اند.
در کنار معنایابی، امروزه مهم‌ترین توجه به آوانگاری، پیوسته‌و ناپیوسته‌نویسی، رسم‌الخط (به‌ویژه در نگارش همزه) و حتی در مواردی املای واژه‌هاست. لغت‌نامه‌ی دهخدا هنوز هم اثری بی‌نظیر است که برای یافتن معنای کلمه‌ها بسیار ارزشمند و دقیق است. دکتر معین هم برای اینکه فرهنگی در دسترس ارائه کند و مشکل بسیاری از مردم را حل کند، فرهنگ لغت خوبی را تألیف و عرضه کرد و هنوز هم می‌توان به آن مراجعه کرد. بااین‌حال، این دو فرهنگ به همان دلایلی که در بالا نوشته شد، برای روزگار ما و شیوه‌ی نگارش و دستورخطی که خود فرهنگستان ارائه کرده است و هم به دلیل شیوه‌نامه‌های جدید در موضوع پیوسته و ناپیوسته‌نویسی، دست‌کم در این موارد کمتر می‌تواند به کار آید. البته در حوزه معنایابی هنوز پشتوانه‌های محکمی هستند.
بنابراین، کاربردی‌ترین فرهنگ لغت، فرهنگ « روز سخن» از دکتر حسن انوری است که علاوه‌بر معنای واژه، در رسم‌الخط و آوانگاری هم به‌روز است.
علیرضا حیدری
منبع: خراسان