میراث مکتوب- نشست تخصصی «فرهنگ ها و دستور زبان های فارسی نگاشته شده در شبه قاره هند» به میزبانی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و با حضور علیرضا مختارپور رئیس این سازمان، فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال، جمعی از استادان زبان و ادبیات هند از کشور هندوستان برگزار شد.
در ابتدای این نشست الهام حدادی پژوهشگر و کارشناس شبه قاره بنیاد سعدی که دبیری این نشست را به عهده داشت؛ با تاکید بر اشتراکات زبانی میان دو کشور ایران و هند گفت: حضور استادانِ زبان و ادبیات فارسی در ایران و برپایی برگزاری کارگاه های آموزشی نسخه شناسی و فهرست نویسی نسخ فارسی با توجه به میراث غنی در ایران فرهنگی و ایران اسلامی و همچنین مشترکات فرهنگی میان ایران و هندوستان شکل گرفته است.
وی ادامه داد: یکی از وجوه مشترک بین این دو کشور فرهنگ ها و دستور زبان فارسی نوشته شده در شبه قاره هند است که در این نشست تخصصی مورد بررسی قرار می گیرد.
فرهنگ نویسی مهر تاییدی بر اشتراکات زبانی ایرانیان و هندویان است
فرح زاهدی عضو هیئت علمی گروه پژوهش های اسلام شناسی، ایرانشناسی و نسخ خطّی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران درابتدای این نشست ضمن خوش آمدگویی به حاضران گفت: فرهنگ نویسی شاخه ای از علم زبانشناسی و روش علمی پردازش مواد واژگانی زبان است که به خدمت تدوین متون درمی آید به طوری که دیگران بتوانند آنها را دریابند و درک کنند.
وی در ادامه با اشاره به تاریخچه فرهنگ نویسی در شبه قاره هند گفت: فرهنگ نویسی در شبه قاره هند به سه دوره مجزا تقسیم می شود. دوره اول به قبل از مغول یعنی قرن های هفتم تا نهم قمری ( قرن های ١٣ تا پایان ١٥ میلادی) بر می گردد که این دوران عصر گردآوری اولین فرهنگ های زبان فارسی در هند به شمار می رود. دوره دوم،دوره بابریان یا مغول یعنی اواخر قرن نهم تا پایان قرن سیزده قمری ( قرن های ١٦ تا ١٨ میلادی) است دراین دوران رقابت نزدیک میان فرهنگ نویسان زبان فارسی بوده است. دوره جدید هم قرن های چهارده قمری به بعد را شامل می شود که این دوران تحکیم سنت فرهنگ نویسی نامیده می شود.
عضو هیئت علمی گروه پژوهش های اسلام شناسی، ایرانشناسی و نسخ خطّی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با بیان این مطلب که کشور ایران و هند ارتباط فرهنگی و اقتصادی غنی از دوران بسیار کهن تا امروز با یکدیگر داشته اند؛ گفت: فرهنگ نویسی فارسی در سرزمین شبه قاره هند از جمله مواردی است که مبیین ارتباط غنی بین فرهنگ ها است. در واقع فرهنگ نویسی مهر تاییدی بین اشتراکات زبانی ایرانیان و هندیان است و این مهم بر هیچ پژوهنده ای پوشیده نیست که نویسندگان، ادیبان و فرهیختگان آن دیار در فرهنگ نویسی فارسی کوشاتر بوده اند.
وی ادامه داد: گفته می شود ایرانیان به سبب آنکه زبان فارسی، زبان مادری شان است، خود را از لغت نامه و فرهنگ فارسی بی نیاز می دانستند. از نخستین فرهنگ های فارسی نوشته شده توسط ایرانیان می توان به اثر ارزشمند حکیم قطران ارموی و سپس لغت فرس اسدی طوسی و بعد سخن نامه نظامی تالیف سعید (یا سعد) بن نصیر بن طاهر بن تمیم غزنوی و سرانجام مجموعة الفرس ابوالعلاء عبدالمومن جاروتی اشاره کرد.
فرح زاهدی با بیان این مطلب که از قرن ششم تا قرن دوازدهم هجری هند به عنوان مرکز اصلی فرهنگ نویسی فارسی به شمار می رفت؛ گفت: گسترش زبان فارسی در هند از آغاز قرن چهارم هجری و با حمله سلطان محمود غزنوی آغاز شد و منطقه حکمرانی وی علاوه بر ایران کنونی، در شرق ایران بزرگ شامل بخش جنوبی آسیای مرکزی، افغانستان و مناطق گسترده ای از شمال غرب هند بود که زبان فارسی از آن پس درعمل به زبان رسمی ادبی و اداری حکومت مسلمانان هند تبدیل شد.
وی یادآورشد: زبان فارسی به عنوان زبان واسط میان مردمان شبه قاره ای در آمد که هر کدام به زبان متفاوتی تکلم می کردند و آنها را به تاثیرپذیری از فرهنگ های تازه عادت داد. از همین رو سرعت در توسعه روابط بین این دو کشور رابطه مستقیمی با فرهنگ نویسی دارد.
دوره تکامل فرهنگ نویسی در حکومت گورکانیان بوده است
در ادامه این نشست علی اصغر استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو هندوستان، فرهنگ نویسی در کشور هندوستان در دوره گورکانیان را مورد بررسی قرار داد و گفت: از زمانی که آموزش زبان فارسی را آغاز کردم این تمنّا در من بود که خودم به سرزمین شعر، شعور و سخن یعنی ایران زمین برسانم و از این بابت بسیار خرسندم.
وی ادامه داد: فرهنگ نویسی در هند از آغاز پیشرفت زبان فارسی در این کشور آغاز شد. در دوره نخست فرهنگ نویسی در هند شاعران و ادیبان به دنبال کشف واژه ها برای فرهنگ های گوناگون بودند و این مهم در دوره حکومت گورکانیان به اوج رسید. در واقع دوره تکامل فرهنگ نویسی در این دوره شکل گرفته است.
هندیان در دوره اسلامی پیشگام در نگارش دستورزبان فارسی در شبه قاره بودند
ثریا پناهی عضو هیئت علمی بازنشسته گروه شبه قاره فرهنگستان زبان و ادب فارسی با بیان این مطلب که در سیرتاریخیِ قلمرو زبان فارسی، شبه قاره سرزمینی است که روزگاری زبان فارسی در آن متداول و پرکاربرد بوده است؛ گفت: پیش از ورود به بحث دستورهای شبه قاره بازگویی چند نکته تاریخی را ضروری است. نکته نخست اینکه دکتر راویندرگارگش زبانشناس هندی در مقاله ای، پایه و بستر اصلی مطالعات زبان شناسی در هند باستان را زبان سنسکریت می داند.
وی ادامه داد: استاد فتح الله مجتبائی نیز در اثر خود « نحو هندی ونحو عربی» یادآور می شود که در هند باستان دو تن از نحویان، یکی یاسکه در سدة ششم یا هفتم پیش از میلاد و پس از او پانینی در علم قرائت وداها و دستورزبان سنسکریت که زبان دین و فرهنگ هندوان بوده است و آثاری خلق کردند. از سوی دیگرمطابق بررسی های استاد مجتبائی این نظر مطرح است که در شکل گیری علم نحوِ عرب با نحو و قواعد زبان شناسی هندوان ارتباط هایی بوده و حلقه این ارتباط محیط فکری، فرهنگی ایران و مواریث علمی علمای ایرانی بوده است.
ثریا پناهی تاکید کرد: در روزگار پیش از سیبویه در عهد ساسانی کتابی در صرف و نحو زبان سنسکریت به پهلوی ترجمه شد. موبدان و روحانیان زردشتی می دانستند که زبان اوستا و زبان وداها خویشاوندی بنیادی با هم دارند و قواعد صرف و نحو و اشتقاق آن دو،گاهی همانند است. از این کتاب دستور زبان سنسکریت که به زبان پهلوی نیز ترجمه شده اکنون چیزی در دست نیست.
این عضو هیئت علمی بازنشسته گروه شبه قاره فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: در ایران سیبوَیه در قرن دوم هجری دانشمند ایرانی، الکتاب را درنحو زبان عربی تالیف کرد. پس ایرانیان در زمینه تالیف صرف و نحو عربی پیشرو بودند. درباره پیشگامان فن و دانش دستور نویسی فارسی در ایران هرچند به تدریج علمای فن به تالیف آثاری دربارۀ دستور زبان فارسی نظیر المعجم فی معاییر اشعارالعجم تالیف شمس الدین محمد قیس رازی در قرن هفتم و دیگری منطق الخُرس فی لسان الفرس نوشته ابوحیان نحوی در قرن هشتم به زبان عربی و چند اثر دیگر پرداختند؛ این رویکرد تا دوره قاجار نیز ادامه داشت.
پناهی با اشاره به جایگاه زبان فارسی در دوران ظهور اسلام در شبه قاره هند گفت: از جمله اتفاق های دیگری که در سیر تاریخیِ قلمرو زبان فارسی، در جریان بود، این موضوع بود که در سرزمین شبه قاره یا هند بزرگ با ورود اسلام یعنی دورۀ میانه درهند، فارسی نیز رواج و گسترش یافت و تا ظهور حکومت بابریان یا تیموریان هند یا گورکانیان که بیشترِ مهاجران از شاعران، عارفان، صنعتگرانِ مردم خراسان بزرگ بودند؛ ادامه یافت و زبان فارسی در دربار مغولان هند نیز زبانی رسمی محسوب می شد و پس از آن تا پایان سده 13 هجری قمری/ نوزده میلادی به عنوان گونۀ نوشتاری در مکاتبات رسمی، ادبی، اداری و محاکمات حقوقی کاربرد داشت.
این زبان پژوه در ادامه با بیان این مطلب که همسایگانِ ایران در شبه قاره و دورۀ میانۀ هندی عنی دوران اسلامی به دلیل رواج زبان فارسی از جملۀ پیشگامان تالیف کتاب های دستور زبان فارسی در شبه قاره بوده اند؛ گفت: ، اهالی یک منطقه یا بومیان آن دیار برای تعاملات با جامعه میزبان و زبان آنان به دستورزبان و هم فرهنگ لغات نیاز داشتند و برای همین به نوشتن کتاب های صرف و نحو و لغت به زبان فارسی پرداختند.
وی اظهار داشت: نکته در خور توجه این است که در دورۀ میانۀ هند بزرگ ( شبه قارۀ کنونی) تا پیش از دوره معاصر موضوع نگارش و تدوین دستورزبان همچنان جریانی فعال بوده است که نظیر آن کتاب مثمر سراج الدین علی خان آرزو است. البته دربارۀ دستورزبان فارسی لااقل تا قرن 14 قمری این فعالیت مطرح بوده است کتاب خانم شفقت جهان ختک نمونه مستندی است که به معرفی این آثار اختصاص دارد.
پناهی در پایان صحبت های خود به ساختارکتاب های دستور زبان فارسی و دسته بندی آنها اشاره کرد و گفت: ساختارکتاب های دستور زبان فارسی به سه نوع تقسیم می شود. نوع اول کتاب های دستوری با عنوان آمدنامه ها یا آمدن نامه ها است. چون افعال فارسی در ترتیب حروف با مصدر آمدن آغاز می شود، از این رو آمدن نامه نام گرفتند. این کتاب های آموزشی و درسی برای آموزش تصریف افعال فارسی و مشتقات آن بوده و از جمله آثار پرمخاطب محسوب می شد. نوع دوم دستورهایی که در مقدمه یا موخره برخی از لغت نامه آمده است که دیباچه فرهنگ جهانگیری تالیف جمال‌الدین انجو شیرازی، خاتمۀ فرهنگ مویدالفضل نوشتۀ محمدبن لاد دهلوی، فرهنگ های لغت متاخر مانند هفت قلزم تالیف غازی الدین حیدر از نوع دوم است. دسته سوم کتاب های مستقل، درباره صرف و نحو زبان فارسی است و نخستین نمونۀ آن کتاب اصول فارسی از عبدالصمد ملتانی است.
جلسه پرسش و پاسخ بخش دیگری از این نشست بود در بخش پایانی علی اصغر استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جواهر لعل نهرو سروده خود را در وصف ایران و مردمان اش ارائه داد:
سرزمین عاشقان و مهربانان است ایران
همچون هندوستان را و مرا جان است ایران
سرزمین حافظ و خیام و سعدی و سنایی
خاک مردان بزرگی همچون سلمان است ایران
سرزمین انقلاب و حکمت و قرآن و عرفان
از لحاظ دین و دانش بس چراغان است ایران
حضرت خورشید دارد همچنان پیر خراسان
از عرب ها بیشتر حتی مسلمان است ایران
حاج قاسم دارد و مردانِ مردی همچو چمران
عشق هم سر می زند خاک شهیدان است ایران
داریوش و کیقباد و رستم و سام و نریمان
سرزمین عشق و خاکِ پهلوانان است ایران
شاد زی ای مهدِ فکر و فلسفه و شعر و حکمت
سرزمین علم و عشق و عقل و برهان است ایران
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران