میراث مکتوب- سیصدمین سال تولد شاعر بزرگ تركمن انگیزه‌ای برای شناخت و آگاهی از ابعاد مختلف شخصیت مختومقلی فراغی و تبیین و تجزیه و تحلیل مضامین شعری وی از حیث فرم و محتوا، مضمون و قالب می‌تواند باشد. متاسفانه علی‌رغم تبلیغات وسیع در این رابطه كارهای علمی و پژوهشی كه تبیین‌گر جنبه‌های ادبی، فكری، محتوایی، عرفانی و حتی دینی وی باشد، وجود ندارد. در حالتی كه ضرورت آن بسیار احساس می‌شود. بدیهی است شناخت و تبیین جنبه‌های محتوایی و ادبی عارف و شاعر بزرگ ادبیات تركمنی مختومقلی فراغی مستلزم شناخت و آگاهی از محیط ادبی شاعر است.
زبان و ادبیات تركمنی به عنوان یكی از شاخه‌های زبان تركی اوغوزی به نوبه خود به دلیل برخورداری از ویژگی‌های زبان تركی اوغوزی و تاثیرپذیری از گنجینه ادب و فرهنگ ایرانی – اسلامی جایگاه ویژه‌ای را داراست كه می‌توان با مطالعه حوزه‌های ادبی و روند شكل‌گیری زبانی آن به درجه اهمیت آن پی برد. اساسا زبان و ادبیات تركمنی در چهار حوزه رشد و نمو پیدا كرده است. به عبارت روشن‌تر زبان و ادبیات تركمنی با بهره‌گیری از ادبیات تاریخی زبان تركی اوغوزان از یك‌طرف و خوشه‌چینی و بهره‌مندی از گنجینه بسیار غنی و معارف والای ادیبان ایران در چند حوزه ادبی میراث در خور توجهی را خلق كرده است. حوزه‌های ادبی زبان و ادبیات تركمنی را می‌توان به اختصار به حوزه‌های زیر تقسیم كرد:
1- حوزه ادبی خوارزم
در مطالعه سیر تاریخی زبان و ادبیات تركمنی یك موضوع برجستگی روشنی دارد و آن اینكه منطقه ماوراءلنهر از دیر باز دارای فرهنگ و نظام ادبی ویژه بوده و شخصیت‌های برجسته‌ای از این حوزه برخاسته‌اند كه آثار ارزشمندی را به زبان‌های عربی، فارسی و تركی (اوغوزی) خلق نموده‌اند. تركمن‌های خوارزم كه از مجاورت با مراكز فرهنگی اورگنج و خیوه بهره علمی می‌بردند، در ساختار نظام سیاسی خان‌نشینی (خانات) خیوه نیز دخیل بودند. به دلیل مشاركت و مجاورت اقوام مختلف در این حوزه و همسایگی و اختلاط زبان تركی، فارسی و عربی و همچنین قرابت فرهنگ‌های ازبكی و تركمنی زبان ادبی این حوزه دارای ویژگی خاصی است كه امروزه به عنوان میراث مشترك زبان اوغوزی – قبچاقی در مطالعات شرق‌شناسی و تاریخ تركان اهمیت بسزایی دارد. آثار و محصولات ادبی این حوزه در ژانرهای نظم و نثر از میراث ارزشمند حوزه خوارزم محسوب می‌شود. آثاری چون نهج الفرادیس، قصص الانبیای رابغوزی، محبت نامه خوارزمی به عنوان قدیمی‌ترین آثار تركی – اوغوزی در خوارزم خلق شده‌اند. این آثار با قدمت قریب به هزار سال در ادوار بعد به عنوان یكی از منابع ارزشمند محصولات ادبی تركمنی همواره مورد استفاده تركمن‌ها قرار گرفته و تركمن‌ها با استفاده از آن منابع، آثاری همچون معین المرید، قصه یوسف حاجب خاص و اثر ارزشمند رونق الاسلام را آفریده‌اند. تركمن‌های قرن هفدهم میلادی یعنی تا ظهور و طلوع ادبیات كلاسیك تركمن در این حوزه دوره زبانی را پشت سر نهاده‌اند و در واقع از سه شاخه زبانی زیر تاثیر پذیرفته‌اند:
1- دوره زبان خوارزم – قبچاق
2- دوره زبان اوغوزی
3- دوره زبان جغتایی
شاعران بزرگی چون نورمحمد عندلیب، عبداله شاه‌بنده تربیت یافتگان حوزه ادبی خوارزم هستند. توجه به ادبیات تركی كهن، بهره‌گیری از داشته‌های زبان جغتایی و تركمنی و استفاده از ادبیات داستانی كهن كه به عنوان گنجینه مشترك زبان‌های تركی اعم از تركان شرقی و غربی است، تاثیرپذیری از فرهنگ نظم و نثر زبان و ادبیات فارسی و رعایت قالب‌های شعری ایرانی – اسلامی (عروضی) مانند غزل و قصیده، تمایل نسبی به قالب‌های شعر عاشقی – اوزانی (وزن هجایی) و همچنین میل به نظیره‌سرایی، اهمیت دادن به نكات داستانی، پند و اندرز از ویژگی‌های این حوزه ادبی میباشد. این حوزه از حیث قوت، وسعت و برخورداری از مضامین غنی و گنجینه‌های ادبی بسیار حائز اهمیت است.
2- حوزه ادبی آخال – مرو
دومین حوزه‌ای كه زبان و ادبیات تركمنی و حتی فرهنگ تركمنی با ویژگی‌های خاص خود تشكل یافته و به عنوان یكی از شاخه‌های فرهنگ و ادب تركمنی مورد مطالعه قرار می‌گیرد، حوزه آخال – مرو است. حوزه ادبی آخال – مرو از حیث گستردگی جغرافیایی و وسعت زیاد دارای اهمیت خاصی است. دامنه این حوزه در شرق مرو كهن كه مهد تمدن و خاستگاه ادبیات و فرهنگ بوده بسیار گسترده و به دلیل حضور حضرت امام رضا (ع)، قیزیل امام و سكونت چند سال و اندی آن امام همام در این منطقه مركز شكل‌گیری فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است.
در نتیجه این حضور مبارك حضرت امام رضا علیه‌السلام و انتقال علم و فرهنگ از حجاز به مرو و وحدت سه فرهنگ عربی، تركی و ایرانی، اسلام به شكل تمدن و ایدئولوژی پویا تبلور یافت و در نتیجه شخصیت‌های بزرگ تاریخی در مركز فرهنگ و تمدن اسلام پدیدار شد كه همه وامدار مكتب امام رضا (ع) بودند. به گفته رییس‌جمهور تركمنستان قربانقلی بردی محمداف در پیام خود به مناسبت نخستین همایش امام رضا (ع):
«به وجود آمدن این مركز فرهنگی و تربیت یافتن علما و ادبای اسلامی در این مركز و در مكتب امام‌رضا(ع)، تاثیر بزرگی در حوزه ادبی و فرهنگ تصوف آخال – مرو گذاشت.»
در طرف جنوب شرقی شهر تاریخی سرخس، در مركز استان آخال و قیزیل آرواد در طرف شمال صحرای بزرگ قره قوم و در جنوب خراسان غربی قرار دارد. قرار گرفتن مراكز فرهنگی و تاریخی مهم ازقبیل قدمگاه امام رضا (ع) در مرو قدیم، وجود شهرهای باستانی و قدیمی همچون سرخس، شهر نساء (قلعه نسا- نوسای) شهرهای اسلامی قدیمی چون قیزیل آروات، ابیورد، شخصیت‌های تاریخی چون ابوسعید ابی‌الخیر، (مهنی بابا)، ابوالفضل سرخسی، انوری، ابیوردی و قافله بزرگ صوفیان و همچنین همسایگی با مناطق متمدنی چون خراسان به اهمیت این حوزه ادبی افزوده است. این حوزه ادبی در عین تاثیرپذیری از مكتب فكری، فرهنگی امام‌رضا (ع) از حیث محتوا و مضمون و از حیث قالب شعری از عروض فاصله گرفته و بیشتر وزن هجایی و فرم «قوشوق» مدنظر شاعران و ادیبان قرار گرفته است. نباید فراموش گردد كه با توجه به روی آوردن شاعران به خلق اثر به زبان ملی و مادری انسجام و قوام زبان تركمنی تقویت شد.
یكی دیگر از ویژگی‌های این حوزه شكل‌گیری و انسجام‌یابی موسیقی تركمنی در كنار ادبیات تركمنی است. این حوزه به یك مركز موسیقی تركمنی تبدیل شده و ادبیات داستانی كه توسط نورمحمد عندلیب در حوزه خوارزم آغاز گردید با موسیقی این حوزه عجین گردید و شكل داستانسرایی آوازی را به وجود آورد. شاعرانی چون ملانفس، محمدولی كمینه و آنا قیلیچ از ادبای این حوزه به شماره می‌روند.
3- حوزه ادبی لباب – جیحون (چارجو)
حوزه ادبی لباب – چارجو به دلیل داشتن شهر تاریخی چون آمل باستانی و قبایل قدیمی تركمنان چون «سالور» ریشه آن به داستان‌های دده‌قورقور (دده قورقود) بر می‌گردد. این حوزه به دلیل مجاورت با بخارا در حقیقت دروازه ماوراءالنهر و دروازه حوزه تمدنی سمرقند و بخارا محسوب می‌شود. شاعرانی چون غائبی، شیدایی و زنهاری نماینده این حوزه محسوب می‌شوند. ادبیات تركمنی شكل گرفته در این حوزه از یك طرف به دلیل مجاورت با بخارا شدیدا تحت تاثیر زبان و ادبیات جغتایی و مضامین زبان و ادبیات فارسی است؛ از طرف دیگر به دلیل تاثیرپذیری از حوزه تمدنی خیوه كه تحت تاثیر فرهنگ و تمدن تركان اداره می‌گردید، تحت تاثیر فرهنگ تركی است. تاثیرپذیری از دو كانون متفاوت سبب شد كه در زبان و ادبیات تركمنی لااقل در این حوزه دو نماینده و دو جناح ادبی شكل گیرد. جناح ادبی بخارا محور كه تداوم بخش شعر سنتی با وزن عروضی و مضامین تغزل و لیریك بود و سنت دیوان‌بندی و آرایش دیوانی اشعار به سبك و سیاق شاعران ایرانی – فارسی را اقتباس می‌نمود. جناح ادبی «خیوه محور» بیشتر راهرو استادان وزن هجایی هستند و در عین پرداختن به شعر عروض بیشتر وزن هجایی با مضامین ملی و وطن‌پرستی مورد توجه و رجحان قرار گرفته است.
4- حوزه ادبی خزر
حوزه ادبی خزر به دلیل شرایط اقلیمی و حفظ ارتباط فرهنگی با دیگر حوزه‌های ادبی تركمنی به ویژه با حوزه ادبی گرگان – استرآباد و آذربایجان و همچنین تاثیرپذیری از ادبیات و داستان‌های تركان قدیم به ویژه تركان اوغوزی و سلجوقی دارای تنوع ادبی است، به همین دلیل دو نماینده بزرگ این حوزه كه امروزه به عنوان اساطین و زیربنای ادبیات تركمنی مطرح هستند، یعنی دولت محمد آزادی و مختومقلی فراغی از حیث لئكسیوكولوژی، زبان و فرهنگ و شیوه بیان جنبه‌های متفاوت را دارا هستند، به طوری كه در زبان دولت محمد آزادی به واژه‌هایی می‌توان برخورد كرد كه این واژه‌ها را در آثار تركان سلجوقی و آناتولی همچون یونس امره می‌توان یافت ولی در تركان شرقی واژگان مذكور كمتر وجود دارد. در هر دو شیوه و نماینده این حوزه رنگ و بوی اوغوزی بیشتر به چشم می‌خورد.
این حوزه ادبی به دلیل برخورداری از این دو شخصیت بزرگ دارای اهمیت بسزایی است.
مختومقلی فراغی تربیت یافته این حوزه ادبی است كه در عین برخورداری از فرهنگ و تمدن ادبیات كلاسیك تركمنی و تاثیرپذیری از حوزه‌های مختلف ادبی تركمنی تاثیرپذیرفته است.
فراغی به دلیل مجاورت با حوزه ادبی تركان اوغوزی و ارتباط با آنان لااقل در سطح اطلاع از مضامین و محتوای آثار شاعرانی همچون تیلیم خان ساوه‌ای، شاه اسماعیل خطایی و همچنین ارتباط عمیق با حوزه شعر فارسی چون مولوی، سعدی، حافظ، فردوسی و همچنین بهره‌گیری از آثار اندیشمندان اسلامی و مفاهیم قرآنی و تاثیرپذیری از مكتب اهل‌بیت به ویژه مكتب علمی و فكری امام رضا علیه‌السلام و همچنین ابراز محبت قلبی به ائمه اطهار به یك شخصیت بزرگ دینی، عرفانی و ادبی ارتقا یافته است. مختومقلی فراغی در مقایسه با همه نمایندگان حوزه‌های ادبی تركمنی از حیث تصفیه زبان تركمنی و پرداختن به ماهیت زبانی و گرامری تركمنی بسیار حائز اهمیت است. فراغی با خلق اثر جاویدان خود با دید و نگرش خالصانه به زبان و فرهنگ تركمنی توانست چنان اثری را خلق نماید كه اثر وی به عنوان ملاك قوام و درستی و صحت زبان تركمنی مورد توجه و پذیرش قرار گیرد. باتوجه به این ویژگی بی‌جهت نیست كه مختومقلی فراغی به عنوان پدر شعر تركمنی و ترازوی عیار خلوص و تمیزی زبان تركمنی مشهور شده است.
برای تبیین این موضوع نیازمند نگارش مقالات متعددی است كه با عنایت به جنبه‌های مختلف این شاعر بزرگ و ضرورت تبیین و تشریح ابعاد مختلف شخصیت وی و تشریح و تبیین جنبه‌های ادبی و محتوایی شعر وی لازم است مطالب مفصل‌تری ارایه شود.
میرزا رسول اسماعیل‌زاده دوزال
منبع: روزنامه اعتماد