میراث مکتوب- در سی‌و‌یکمین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن»، کتاب «غلط ننویسیم» اثر ماندگار ابوالحسن نجفی، ادیب، زبانشناس، و مترجم برجسته ایرانی، معرفی و بررسی شد.
در این نشست که با حضور، علی‌اشرف صادقی و امید طبیب‌زاده، اعضای پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در سالن فرهنگ مرکز همایش‌های بین‌المللی این سازمان برگزار شد، به بررسی اهمیت و تاثیرات علمی- زبانی کتاب غلط ننویسیم اثر ماندگار ابوالحسن نجفی، ادیب، زبانشناس و مترجم برجسته ایرانی، پرداخته شد. همچنین، الوند بهاری، پژوهشگر زبان فارسی، دبیری نشست را برعهده داشت.
بهاری: «غلط ننویسم» با فروش ده هزار نسخه طی دو هفته رکوردی کم سابقه را ثبت کرد
در ابتدای این نشست، الوند بهاری، پژوهشگر زبان فارسی، ضمن خوش‌آمدگویی به حاضران و معرفی سخنرانان، بر پیشینه علمی آنان در حوزه زبانشناسی و آثار تخصصی‌شان در زمینه کتاب غلط ننویسیم تأکید کرد و گفت: خوشبختانه هر دو سخنران این نشست، نه‌تنها از زبان‌شناسان ایرانی هستند، بلکه از زمان انتشار نخستین نسخه غلط ننویسیم در دهه شصت، با این اثر درگیر بوده و آثار متعددی در نقد و تحلیل آن ارائه کرده‌اند.
وی در ادامه افزود: از جمله این آثار می‌توان به مقاله علی‌اشرف صادقی با عنوان «تحول زبان و تثبیت یا معیارسازی آن؛ دو جریان مخالف و ناگزیر» در مجله زبانشناسی، و همچنین کتاب امید طبیب‌زاده با عنوان «غلط ننویسیم؛ از چاپ اول تا ویراست دوم» اشاره کرد که که هر دو به تحلیل‌ها و مباحثی پیرامون اثر ابوالحسن نجفی پرداخته‌اند.
دبیر نشست سپس تاریخچه‌ای از انتشار کتاب غلط ننویسیم ارائه داد و با اشاره به استقبال از چاپ اول آن و جایگاه ویژه‌اش در سنت آموزش ویرایش گفت: این کتاب، در همان ابتدا با فروش ده هزار نسخه طی دو هفته، رکوردی کم‌سابقه را ثبت کرد و جایگاه خود را در میان اهالی زبان و قلم تثبیت نمود. از اواخر دهه ۷۰، با جدی‌تر شدن مباحث نظری و آموزشی درباره ویرایش، غلط ننویسیم به یکی از منابع درسی اصلی برای ویراستاران تبدیل شد؛ تا جایی که برخی آن را به‌عنوان کتاب مقدس ویراستاران توصیف کرده‌اند.
بهاری در ادامه به نمونه نقدهایی که به این کتاب وارد شده است اشاره کرد و بیان داشت: بعد از چند ماه از چاپ دوم، چند نقد جدی بر این اثر نجفی نوشته شد که از میان آنها، نقد سه‌قسمتی دکتر محمدرضا باطنی در مجله آدینه از همه مشهورتر است. متاسفانه نقدهایی که به این کتاب وارد شد مثل خود آن به درستی خوانده نشد و مورد سوءتعبیرهای بسیاری قرار گرفت.
وی با اشاره به واکنش ابوالحسن نجفی نسبت به نقدهای وارد شده به غلط ننویسم، رویکرد او را باز و اصلاح‌پذیر توصیف کرد و افزود: نجفی در جلسه‌ای در سال ۱۳۹۲ تصریح کرد که از نقدهای دکتر باطنی و برخی دیگر از صاحب‌نظران در تدوین ویراست دوم استفاده کرده و دست‌کم شش مدخل کتاب را که پیش‌تر نادرست می‌دانست، به دلیل رایج شدن در زبان امروز پذیرفته و تأکید کرده که این موارد در ویراست بعدی به‌عنوان صورت‌های درست درج خواهد شد.
این پژوهشگر زبان فارسی، در پایان از وجود فیش‌هایی برای تدوین ویراستهای جدید این کتاب خبر داد و تشریح کرد: شخصا اندکی پس از درگذشت نجفی، این فیش‌ها را در منزل ایشان مشاهده کردم، اما متأسفانه طی سالهای گذشته، خبری از سرنوشت آنها در دست نیست. همچنین دیگر کارشناسان نیز تأیید کرده‌اند که افزون بر این فیش‌ها، نجفی در حاشیه یکی از نسخه‌های اثرش یادداشت‌هایی را آورده که از آنها می‌توان در ویراستهای جدید غلط ننویسیم استفاده کرد.
علی اشرف صادقی: نجفی حق بزرگی بر گردن من داشت اما علاقه‌ی من به زبان باعث نقدهای اصلاحی من می شود
در ادامه نشست، علی‌اشرف صادقی، زبانشناس بازنشسته و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با طرح دیدگاه‌های خود درباره ماهیت زبان و نقش آن در ارتباط انسانی، از همین منظر به نقد و بررسی کتاب غلط ننویسیم و ارزیابی جایگاه ابوالحسن نجفی در حوزه ادبیات و زبانشناسی ایران پرداخت.
وی در آغاز سخنان خود زبان را وسیله ای برای ارتباط توصیف کرد و گفت: زبان وسیله ارتباط است. در همه جوامع، زبان اشکال مختلفی دارد: شکل معیار، شکل زیرمعیار و شکل فوق‌معیار. شکل معیار همان زبانی است که در کتاب‌های علمی، اخبار و محافل رسمی به‌کار می‌رود؛ شکل فوق‌معیار زبان ادبیات و آفرینش است؛ و شکل زیرمعیار زبان طبقات عامه و گاه بی‌سواد جامعه.
صادقی در ادامه، با تأکید بر اینکه نباید اصالت واژه‌ها را به منشأ زبانی آنها گره زد، اظهار داشت: مهم آن است که زبان، ارتباط را برقرار کند؛ حتی اگر در آن خطاهای نحوی یا واژه‌های غیرایرانی وجود داشته باشد. واژه‌ها مانند آجرهای یک ساختمان‌اند؛ مهم طرح و انسجام کلی بناست، نه خاستگاه هر آجر.
او در ادامه با اشاره به تجربه تدریس و زندگی روزمره افزود: هر سطحی از زبان، جای خود را دارد. زبان رسمی دانشگاهی در محیط خانواده کارآمد نیست، همان‌طور که زبان کوچه و بازار در یک مقاله علمی کاربرد ندارد. نمی‌توان دستور واحدی برای همه موقعیت‌های زبانی صادر کرد.
این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با توجه به نگاه خود به زبان، تجویزهای صریح در کتاب غلط ننویسیم را به دیده تردید نگریست و گفت: در بسیاری از موارد، نجفی کاربرد واژه‌ای را تنها به‌دلیل نبودن آن در متون گذشته یا در عربی رد کرده است. این در حالی است که زبان، پیوسته در حال تحول است و باید بسامد، کاربرد زنده آن و برقراری ارتباط را در نظر گرفت. کتابی مانند غلط ننویسیم، در قالب یک فرهنگ لغت، قرار نیست داوری کند، بلکه باید بازتاب‌دهنده آنچه در زبان هست باشد.
وی در ادامه با تشریح بیشتر تفاوت کارکرد فرهنگ لغت و راهنمای نگارش تأکید کرد: داوری و تجویز، کار نویسنده فرهنگ یا دستور زبان نیست؛ این وظیفه راهنمای نگارش است که آن هم باید با احتیاط عمل کند. من در مقاله‌ای به‌صورت پوشیده گفتم که افراطی که در این کتاب و این دیدگاه شده، درست نیست. موضوع من نظری است؛ همیشه عده‌ای می‌خواهند زبان را معیار کنند، اما زبان همواره در حال تحول است و ثابت نمی‌ماند.
این زبانشناس، در ادامه با نظر به کتاب غلط ننویسیم و نقد معیارسازی برای زبان براساس تاریخ و جغرافیا گفت: اینکه گفته شود اگر واژه‌ای در متون گذشتگان سابقه نداشته نباید به‌کار برود، نادرست است. زبان معیار حافظ و سعدی با امروز تفاوت دارد. همچنین اینکه چون واژه‌ای در عربی به‌شکلی خاص استفاده نشده، ما هم نباید آن را به‌کار ببریم، منطقی نیست. ما واژه‌ها را مطابق دستگاه آوایی زبان فارسی تغییر داده‌ایم، همان‌طور که نماز را با تلفظ فارسی می‌خوانیم، نه با لهجه عربی. بسیاری از واژگان خارجی، از یونانی، فرانسه یا عربی وارد فارسی شده‌اند، اما با تلفظ و کاربرد بومی پذیرفته شده‌اند، و این بخشی از روند طبیعی تحول زبان است.
در پایان، صادقی با یادآوری خاطرات همکاری با ابوالحسن نجفی در پاریس و پس از آن، تصریح کرد: نجفی استاد عزیز و نازنینی بود که حق بزرگی بر من داشت. من هیچ‌گاه نقدی را در زمان حیات ایشان منتشر نکردم، و سبب دلآزردگی ایشان نشدم، اما بعدها، از سر علاقه به زبان، دیدگاه‌های اصلاحی خود را مطرح کردم. دیدگاه من این است که اگر می‌خواهید بنویسید، همان‌گونه بنویسید که بهتر با خواننده ارتباط برقرار می‌کنید.
طبیب‌زاده: اگر «غلط ننویسیم» اصلاح نشود، به مانعی در مسیر تحول زبان تبدیل خواهد شد
در بخش پایانی نشست، امید طبیب‌زاده، استاد زبانشناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با اشاره به اهمیت کتاب غلط ننویسیم اثر ابوالحسن نجفی، به نقدهای وارد بر آن و راهکارهایی برای به‌روزرسانی و ارتقای آن پرداخت.
وی در ابتدای سخنان خود با تأکید بر جایگاه این کتاب در تاریخ نثر فارسی اظهار داشت: این کتاب با وجود نقدهای فراوان، تأثیر عمیقی بر نثر و حتی بر اندیشه فارسی گذاشته است. اگر بخواهیم تاریخ نثر فارسی را از سال ۱۳۰۴، آغاز سلطنت رضا شاه، تا امروز بررسی کنیم، بی‌تردید سال ۱۳۶۶، سال انتشار این اثر، یکی از نقاط عطف محسوب می‌شود؛ چراکه تنها اثری است که بدون نقش سیاسی، مستقیماً به خود زبان پرداخته است.
طبیب زاده در ادامه با برجسته کردن مفهوم برنامه ریزی زبانی و ارتباط آن با اثر نجفی بیان داشت: کتاب غلط ننویسیم را باید در زمره‌ی آثاری دانست که در حوزه‌ی برنامه‌ریزی زبانی نوشته شده‌اند؛ آثاری که هدف آنها معیار کردن آگاهانه و هدفمند زبان است. اگر این برنامه‌ریزی وجود نداشته باشد، زبان معیار به‌تدریج و در مدتی بسیار طولانی شکل می‌گیرد، اما با چنین اقداماتی، می‌توان این فرآیند را تسریع و هدایت کرد. نمونه موفق آن، دستور خط فارسی فرهنگستان سوم است که با مشارکت استاد نجفی و دکتر صادقی تهیه شد و تأثیر بسزایی در یکدست شدن خط فارسی داشته است.
وی نقدهای خود به غلط ننویسیم را در سه دسته مطرح کرد و گفت: نخستین ایراد، به خود عنوان کتاب بازمی‌گردد؛ چراکه بسیاری از مواردی که در آن غلط شمرده شده‌اند، در واقع صرفاً غیرمعیار بوده‌اند، نه نادرست. عنوانی که ظاهراً تحمیلی بوده و باید تغییر کند. دوم، اتکای افراطی به زبان ادبی و کهن فارسی و نیز زبان عربی است؛ گویی اگر واژه‌ای در متون قدیم یا در عربی نیامده، نباید آن را پذیرفت. و سوم، مجاز دانستن بیش از یک صورت نوشتاری برای یک واژه است؛ در حالی که در برنامه‌ریزی زبانی، باید از حیث شکل، به کمترین میزان تنوع و از حیث کارکرد، به بیشترین تنوع رسید. ما نمی‌توانیم هم «آخُر» را درست بدانیم و هم «آخور» را؛ باید یکی را به‌عنوان صورت معیار برگزید.
این استاد زبانشناسی اما مهمترین ایراد وارده به اثر نجفی را غیر از سه نقد بالا و ناظر به ثابت ماندن این کتاب در زمانهی متحول دانست و بیان داشت: مهمترین اشکال این کتاب آن است که با وجود تحولات مداوم در زبان، خود کتاب تغییری نکرده و ثابت باقی مانده است. این در حالی است که امروز غلط ننویسیم به کتاب بالینی ویراستاران تبدیل شده و مبنای ارزیابی نوشته‌ها قرار می‌گیرد؛ بی‌آنکه به تغییرات طبیعی زبان در گذر زمان توجه شود. همین موضوع می‌تواند فاصله میان زبان گفتار و نوشتار را افزایش دهد و به دوگانگی زبانی دامن بزند. اگر این اثر به‌روز نشود، به‌جای هدایت زبان معیار، به مانعی در برابر تحول آن تبدیل خواهد شد.
طبیب زاده در پایان، دو راهکار مشخص برای اصلاح این اثر ارائه داد و گفت: برای تدوین ویراست جدید یا نگارش اثری جایگزین، دو مسیر اساسی باید دنبال شود. نخست، بهره‌گیری از پیکره‌های زبانی به‌منظور سنجش علمی بسامد و کاربرد واقعی واژگان، ساخت‌ها و ترکیب‌ها در زبان نوشتار و گفتار امروز؛ این رویکرد به ما امکان می‌دهد تشخیص دهیم که کدام صورت‌ها واقعاً در زبان تثبیت شده‌اند. دوم، اتکا به اجماع ادبا، زبان‌شناسان و ویراستاران خبره در مواردی است که داده‌های پیکره‌ای به‌تنهایی پاسخ‌گو نیستند یا نتایج متعارض به‌دست می‌دهند. تنها از طریق این دو مسیر مکمل می‌توان به معیارسازی معتبر و کارآمد در زبان فارسی دست یافت و از تبدیل شدن چنین کتاب‌هایی به موانع تحول زبانی جلوگیری کرد.
منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران