مطابق معمول، سه‌شنبه دیگری از راه رسیده بود و ما در بخش تاریخ در ساختمان سابق مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی حضور زنده‌یاد استاد زریاب را مغتنم شمرده و گرد ایشان فراهم آمده بودیم. یکی از همکاران که متأسفانه حالا او را به خاطر نمی‌آورم، از استاد درباره چاپ کتاب الصیدنه پرسید. می‌دانستیم که استاد زریاب سالیان بسیار وقت بر سر تصحیح این اثر ارزشمند ابوریحان بیرونی نهاده و اینک جامعه علمی چشم‌انتظار انتشار آن است و از پاسخ استاد معلوم بود که کتاب در آستانه انتشار است. استاد زریاب با شعف خاصی شرحی از دشواری‌های کار بیان فرمود و در ضمن گفت: از بخت من بود که ملاحظه نهایی کار در مرکز نشر دانشگاهی زیر نظر «آقای مهندس معصومی همدانی» صورت گرفت که دانشمندی دقیق و بصیر است و بعد این جمله مهم را هم درباره ایشان افزود: از نظر بینش و روش تحقیق «شرق و غرب را در خود گرد آورده». من استاد زریاب را به‌قدر طاقت خود می‌شناختم و می‌دانستم که گزافه در سخن او راهی ندارد. پس آن سخن را به خاطر سپردم و چون سال‌ها بعد خود از بختِ بلندِ شاگردی و هم‌صحبتی با دکتر معصومی همدانی برخوردار شدم، به‌دقت و اهمیت نظر استاد زریاب پی بردم.
واقع آن است که مکرّر بر من اثبات شده که تحصیلات در روزگار ما به علل و اسباب گوناگون برای شناخت درست و تا حد ممکن دقیق فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی کافی نیست و راه چاره در آن است که شخص علاقه‌مند از نظر تحصیلی خود را در وضعیت قرون و سده‌های پیشین قرار دهد و به‌ویژه، متون اصلی را در موضوعات گوناگون علمی و تاریخی و از این قبیل پیش چشم داشته باشد و پیوسته بخواند تا در درجه نخست بتواند زبان و طرز بیان عالمان و شاعران آن ادوار را به فارسی یا عربی دریابد. در این صورت است که اندک‌اندک و با ممارست و دقت و تتبع، فهم و درک جمله‌ای و صفحه‌ای و کتابی از آثار ابوریحان بیرونی و شیخ‌الرئیس ابن‌سینا و ابن‌هیثم و خیام ممکن می‌شود و بدین ترتیب، جای امیدواری هست که روزنه‌ای برای دسترسی به گنجینه گرانقدر آثار و افکار آن سده‌های شگفت‌انگیز گشوده شود.
نکته دیگر این است که دانشمندان غربی دیری است که تحقیق در موضوعات گوناگون مربوط به آن ادوار را پیشنهاد همت خود قرار داده‌اند و بسیاری از آثار به کوشش قابل تقدیر ایشان تصحیح و منتشر شده است. اطلاع بر این قبیل تحقیقات با حفظ روح نقادی آسان نیست و معدود محققانی که پای در این عرصه نهاده‌اند نیک می‌دانند که پهنه کار بسیار وسیع است و علاقه و همتی عظیم می‌طلبد.
استاد ما، آقای دکتر معصومی همدانی به گواهی سابقه حضور پنجاه ساله در عرصه‌های تألیف و ترجمه و ویرایش و تدریس، در شناخت عمیق و معرفی علمی آن سابقه فرهنگی و علمی توفیق بسیار داشته‌اند و می‌توان با کمال اطمینان گفت که پایه و پایگاه تحقیق را بسی ارتقاء داده‌اند و از همه بالاتر، طرازی رفیع و ممتاز از «روشنفکری» پدید آورده‌اند.
دکتر معصومی از معدود متفکران و روشنفکران روزگار ماست که نخست کوشیده است با پهنه وسیع فرهنگ و ادبیات در سطح جهانی آشنایی حاصل کند و سپس آنچه در این زمینه‌ها به قلم و بیان در می‌آورد، آمیزه‌ای هوشمندانه از تحقیق و تفکر باشد. پژوهش‌ها و نوشته‌های ایشان از تاریخ علم تا ادب کهن و معاصر، برآمده از سال‌ها تحقیق و تفکر و تأمل عالمانه اوست و در جملگی، نشانه‌های هوش سرشار و ذهن وقّاد و ذُکاء شگفت‌انگیز و دقت نظر و روح انصاف و نقادی او به اعلی درجه آشکار است و همین صفات عالی او را در طی این طریق، بر مسیر مستقیمی که گویا از عهد جوانی برگزیده، نگاه داشته است.
دکتر معصومی در پرورش علمی نسلی از جوانان علاقه‌مند به پژوهش به‌ویژه در موضوعات مربوط به تاریخ علم نیز توفیق چشمگیر داشته است و راهنمایی‌های او چراغ فروزنده راهی است که خود در باب تحقیقات مربوط به تاریخ علم در سده‌های گذشته گشوده است.
گفتن و نوشتن درباره استاد دکتر معصومی همدانی آسان نیست و تنها بدین مختصر خواستم خود را در صف ارادتمندان و دوستداران ایشان جای دهم و خرسندم که فرخنده زادروز ایشان چنین فرصتی فراهم آورد. برای استاد بزرگوار خود تندرستی آرزو دارم.
علی بهرامیان
منبع: روزنامه اطلاعات