میرزا محمدعلی، متخلص به صائب، که به راستی شاعری جهانی است، از بزرگ‌ترین غزل سرایان سدۀ یازدهم هجری قمری به‌شمار می‌رود که بعد از تولد در تبریز و حضوری کوتاه در این شهر، به همراه خانواده به اصفهان مهاجرت کرد و به قدری شیفته این شهر بود که نه‌تنها تا پایان عمر در اصفهان زیست و در همین شهر به‌خاک سپرده شد، بلکه در بسیاری از دوبیتی‌های خود از اصفهان یادکرده است.
مزار صائب در شرایطی قرار داشت که تا سال ۱۳۱۷ خورشیدی کسی از آن اطلاعی نداشت، اما با تلاش زنده‌یاد استاد جلال‌الدین همایی، این آرامگاه به همگان معرفی شد و بعد از آن نیز به تاریخ ۲۰ بهمن‌ماه ۱۳۵۵ با شماره ۱۳۳۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این مکان که بر اساس شواهد به‌دست‌آمده، آرامگاه خانوادگی صائب است انتظار می‌رفت که به‌واسطه آرمیدن این شاعر نامی، توجه مردم و مسئولین اصفهان را بیش از پیش به خود جلب‌کرده و به مکانی ویژه برای حضور گردشگران ایرانی و خارجی تبدیل شده و صائبیۀ اصفهان باشد، اما متأسفانه هنوزهم مسئولان شهر و متولیان مربوطه، به ارزش این بنا واقف نیستند و به دلیل بی‌توجهی‌ها، تردد در این مکان بدون هیچ‌گونه محدودیت‌های حفاظتی در حال انجام است و این آرامگاه و سنگ قبر ارزشمند آن را با خطرات بسیاری مواجه کرده است.
هر کدام از تک‌بیتی‌های صائب از نظر معنا جهانی است
مصطفی هادوی، شاعر معاصر و مولف کتاب «در مکتب صائب» دراین‌باره گفت: قبل از سال ۱۳۴۵ که استاد جلال‌الدین همایی مقبره صائب را شناخته و کشف کند، حدود ۷۰ تا ۸۰ سال پیش این مکان ناشناخته بود و کمتر کسی مُطلع بود که این مکان، آرامگاه مولانا صائب است؛ تا اینکه علامه فقید استاد جلال‌الدین همایی بر اساس این قطعه که روی سنگ مقبره صائب نوشته‌شده بود، آن را کشف کردند. نوشتۀ روی سنگ قبر چنین بود که «در هیچ پرده نیست نباشد نوای تو/ عالم پر است از تو و خالی است جای تو/ هرچند کائنات گدای در تواند/ هیچ آفریده نیست نداند سرای تو.»
او اضافه کرد: استاد همایی دستور مرمت مقبره صائب را صادر کردند، اما متأسفانه به این دلیل که این باغ دروپیکر مناسبی نداشت، جایگاه بعضی از معتادان شد که به در و دیوار، کاشی‌ها و ستون‌های مرمری آنجا صدمه وارد کردند. در زمان حضور دکتر مهدی جمالی‌نژاد، شهردار سابق اصفهان قرار بر این شد که مقبره صائب به‌عنوان صائبیه اصفهان نام‌گذاری شود، تابلویی با عنوان صائبیه هم آماده شد، ولی بعد از حدود ۳ هفته، این نام‌گذاری نیز در بوته فراموشی قرار گرفت.
هادوی که به شهیر اصفهانی تخلص دارد، افزود: اولین گام برای افتتاح مقبره صائب از سال ۱۳۳۲ توسط «حمید مصدق»، « احمد غفور زاده متخلص به طلایی» و «فضل‌الله اعتمادی متخلص به برنا» برداشته شد. در آن زمان مقبره صائب در پوشش شیشه‌ای قرار داشت که عین تصویر آن در کتاب مکتب صائب به‌وضوح دیده می‌شود. بعد از مدتی این مقبره مجدداً توسط مرحوم صغیر اصفهانی افتتاح شد، اما بعد از مدتی بازهم مورد فراموشی قرار گرفت، همچنین سومین افتتاحیه این مقبره بر مبنای کتاب «در مکتب صائب» انجام شد که این کتاب به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارسال و به‌عنوان کتاب نمونه سال نیز معرفی شد؛ به دنبال آن، مقبره صائب در دفعات دیگر نیز توسط فرهنگیان فرهیخته اصفهان نیز مجدداً افتتاح شد و هم‌زمان با این حرکت فرهنگی، وزارت ارشاد به اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان اصفهان دستور داد که همه‌ساله در ۱۰ تیرماه برای مولانا صائب بزرگداشتی برگزار شود.
او در خصوص سبک و شیوه اشعار صائب نیز گفت: آنچه مسلم است اینکه اشعار صائب پر از نازک‌خیالی، دقت نظر، باریک‌اندیشی و مضمون‌آفرینی است. سبک او نیز سبک اصفهانی است، اما خودِ صائب، این سبک را طرز تازه نام نهاده است. همچنین در میان شعرای ایران می‌توان صائب را قهرمان تک‌بیتی دانست چنانکه خود نیز به قوت و قدرت سخن خودآگاه بوده است. گویند صائب صاحب ۲۰۰ هزار تک‌بیتی است که ۱۲۰ هزار آن محقق شده و محمد قهرمان ۸۰ هزار بیت آن را در ۶ جلد تدوین کرده است.
این صائب‌شناس خاطرنشان کرد: علت اینکه هنوز صائب را به‌درستی نشناخته‌اند این است که اشعار او بسیار پیچیده، اما پرمحتوا است. این شاعر بلندمرتبه از دل اشیا نیز عبور کرده و دنیای مادی را در یک ارتفاع وسیع معنوی، بسیار کوچک می‌بیند؛ همچنین از خیابان‌های عینی و تجربی تاریخ نیز عبور کرده و هر چیزی را به‌پای تجربه گرفته است. مولانا صائب، عشق و علاقه خاصی به اصفهان داشته و همیشه در هندوستان به یاد اصفهان بوده است، اما هرکدام از تک‌بیتی‌های او ازنظر معنا جهانی است.
لزوم قراردادن پوشش شیشه‌ای بر سنگ مزار صائب
همچنین مهدی نجار اعرابی، مولف کتاب «سپند مجمر عشق» نیز با بیان اینکه در گذشته، فضای اطراف آرامگاه صائب حدود ۱۰ جریب بوده و تا قبل از سال ۱۳۴۰ هجری قمری، به نام «قبر آقا» معروف بوده است، به ایسنا گفت: مردم در خیال خود تصور می‌کردند که این مکان، تنها یک مزار فرد بزرگی است که چیزی از زندگینامه و سنگ مزار او در خاطره‌هایشان بر جای نمانده است؛ اما اولین فردی که به این محل راه یافت و توانست سنگ مزار صائب را از زیر انبوه خاک شناسایی کند، مرحوم استاد علامه جلال‌الدین همایی بود. این فضا در گذشته دارای دیوار بود و امکان ورود به آن برای همگان میسر نبوده است؛ لذا علامه همایی به این باغ وارد شد و با کمک باغبان، خاک‌های روی قبر را به یک‌سوی زد و سنگ مزار صائب را هویدا کرد. البته درباره اینکه چرا این این سنگ مزار سال‌ها زیرخاک ازنظرها مدفون بوده هنوز به دلیل محکمی نرسیده‌ام و شاید بتوان دلیل آن را شورش افاغنه به اصفهان تصور کرد.
نجار اعرابی بیان کرد: در قسمت پایین مقبره، چند عدد سنگ مزار فرسوده و هم‌سطح زمین موجود است که معلوم می‌شود این قسمت، آرامگاه خانوادگی صائب بوده است و با یک اختلاف سطح اندک نسبت به زمین، می‌توان جلوی فرسایش بیشتر و پا خوردگی این سنگ‌ها را گرفت. مرحوم «احمد گلچین معانی» در سفر به اصفهان از ماجرای کشف این آرامگاه مطلع شده و پس از بازگشت به تهران، با درج مقاله‌ای در مجله «تهران مصور» وزیر فرهنگ وقت را قانع می‌کند که دستوری مبنی بر بازسازی این آرامگاه صادر کند؛ اما بنا بر دلایل نامعلوم این کار ۱۴ سال طول کشید تا اینکه در سال ۱۳۴۲ شمسی ساخت آرامگاه آغاز و در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید. در مراسم افتتاح آرامگاه، اکثر مقامات وقت حضور داشتند و کلنگ آغازینِ کار به دست علامه جلال‌الدین همایی بر زمین زده شد که تصویر آن نیز موجود است.
او افزود: تزئینات این آرامگاه با توجه به زمان حیات صائب، از معماری دوران صفویه سبک اصفهانی الهام گرفته‌شده است و حدود ۲ متر نسبت به زمین اختلاف سطح دارد. روی سرستون‌های ایوان، قوس‌های جناغی قرارگرفته و زیر سقف با طرح شطرنجی آیینه‌کاری شده است. جبهه شرقی و غربی ایوان، دارای ۲ دهنه، یک ستون و ۲ قوس است. مرحوم استاد حسین معارفی، نقشه بنا را طراحی کرده و به تهران فرستاد که تحت نظارت «مهندس محسن فروغی» فرزند ذکاء الملک کمیل تکمیل شد و در سال ۱۳۴۶ شمسی به پایان رسید. استاد «امیر هوشنگ جزی‌زاده» و مرحوم استاد «حبیب‌الله فضایلی» نیز در ساخت این آرامگاه نقش‌آفرینی کرده و هنر خود را نشان داده‌اند. ماده‌تاریخ افتتاح آرامگاه نیز توسط علامه همایی سروده شده است. ناگفته نماند که حدود ۷۰۰ هزار تومان برای ساخت آرامگاه هزینه شد که یک‌هشتم آن را اصفهانی‌های علاقه‌مند اهدا و مابقی را انجمن ملی پرداخت کرد.
این پژوهشگر تاریخ اصفهان خاطرنشان کرد: سنگ مزار صائب، یکی از نفیس‌ترین سنگ‌های موجود در اصفهان است که حالت تشت آبی و میان‌تهی برای کاشت گل و یا ریختن آب در داخل آن داشته است. خط نستعلیق برجستۀ حک‌شده بر سنگ، اثر استاد «محمد صالح خوشنویس» به تاریخ جمادی‌الاول سال ۱۰۸۷ است که با اسلوب خاصی حجاری‌شده و به‌جرئت می‌توان گفت یکی از معدود آثار حجاری سنگ مزار به خط توانای او است.
او یادآور شد: متأسفانه علی‌رغم پیگیری‌های من هنوز هیچ‌گونه شیشه‌ای بر سنگ مزار صائب نصب نشده و بدون هیچ نگهبان و پوششی، در حال نابودی است. این سنگ مزار نفیس با خط زیبای آن می‌تواند سرمشقی برای خوشنویسان روزگار ما باشد. آسیب‌های واردشده بر حروف اشعار سنگ مزار، نگرانی علاقه‌مندان به فرهنگ و ادب ایران را در این سال‌ها به دنبال داشته است، از طرفی این مکان به محلی برای تجمع افراد ناباب تبدیل‌شده که بعضاً داخل سنگ مزار، بدون هیچ محدودیتی آتش روشن می‌کنند.
نجار اعرابی گفت: پیشنهاد من این است که می‌توان با تزئینات آجری به سبک چلیپایی و هم‌سان با کتابخانه مجاور، فضای اطراف مزار از قسمت بالای پله‌ها را محصور کرد که تنها ساعات مشخصی جهت بازدید گشوده و مورداستفاده قرار گیرد؛ همچنین تأکید می‌کنم که با نصب شیشه‌ای بر روی سنگ مزار صائب، می‌توان عمر آن را افزایش داد تا نسل‌های آتی نیز از این‌همه زیبایی لذت ببرند تا همان‌طور که حافظیه و سعدیه داریم، در اصفهان نیز صائبیه داشته باشیم.
او اضافه کرد: من اخیراً مجموعه اشعار مرحوم «میرزا فضل‌الله خان اعتمادی متخلص به برنا» را جمع‌آوری و به زیور طبع آراسته کرده‌ام که این شاعر بزرگ در زمان خود، نقش زیادی در آزادسازی آرامگاه صائب ایفا کرده که مستندات آن نیز در این کتاب موجود است.
صائب یکی از نقاط هویتی استان اصفهان است
اما علی قاسم‌زاده، شهردار اصفهان در خصوص لزوم رسیدگی به آرامگاه صائب و شناسایی آن با نام صائبیه به ایرانیان در درجه نخست و سپس به جهان، در گفت‌وگو با ایسنا بیان کرد: صائبیه جزو اموال موقوفه مسجد لنبان است. ما درصدد بودیم که این محوطه را به یک مکان گردشگریِ فرهنگی تبدیل کنیم، ازاین‌رو با دوستانِ مسجد لنبان که مقبره صائب موقوفه خاص آنجاست وارد مذاکره شدیم و اخیراً به یک جمع‌بندی رسیده‌ایم که ان‌شاءالله این مکان محصور و مدیریت شود و به مکانی مانند حافظیه شیراز تحت عنوان «صائبیه» شناخته شود.
او افزود: این مکان هم‌اکنون یک محیط باز و عمومی است که قابل مدیریت نیست و پیش‌بینی‌شده که مطالعات آن انجام شود و به‌عنوان یک محدوده فرهنگی، تاریخی و ادبی، محصورشده و همچنین به‌عنوان یک پایگاه ادبی، فعالیت‌های فرهنگی هنری در آن اجرا شود.
شهردار اصفهان خاطرنشان کرد: با محصور شدن و مدیریت این مکان، هم از تخریب مقبره صائب جلوگیری می‌شود و هم می‌توان از محیط استفادۀ بهتری کرد، ضمن اینکه رفت‌وآمد نیز قابل‌کنترل می‌شود و اهالی محل نیز می‌توانند مثل گذشته از آن استفاده کنند. همچنین از ساعتی به بعد درِ آن بسته و مدیریت می‌شود تا شب‌ها در معرض آسیب و تخریب قرار نگیرد.
قاسم‌زاده تأکید کرد: ما افرادی مثل صائب، کم داریم و این افراد نقاط هویتی هستند که باید مورد حفاظت قرار بگیرند. ما به دلیل اینکه ازاین‌دست سرمایه‌ها در اصفهان زیاد داریم، خیلی برایمان جدی نیست، ولی اگر همین مقبره در شهر دیگری بود، به نقطه اوج هویتی آن شهر تبدیل می‌شد.
منبع: ایسنا