میراث مکتوب- «شَرح هِدایة الحِکمة»، تألیف قاضی کمال‌الدین حسین بن معین‌الدین میبدی با مقدمه، تصحیح و تحقیق علیرضا جوانمردی‌ادیب از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب به عنوان سیصد و پنجاه و هفتمین اثر منتشر شد. هِدایة الحِکمة نوشتۀ اثیرالدین ابهری است که معین‌الدین میبدی این شرح را بر آن نگاشته است. در اهمیت این اثر همین بس که در حدود هفتصد سال، جایگاه خود را به عنوان یک کتاب درسی در شرق و غرب حوزه‌های فکری جهان اسلام حفظ کرده است.
قاضی کمال‌الدین میبدی، از شخصیت‌های برجستۀ علمی ادبی قرن نهم و دهم هجری است. هدایة الحکمة از جمله مواریث و منابع مهم فلسفه و حکمت اسلامی است که میبدی با بیان نقد و نظرهای خاص خود در شرح آن، علاوه بر نقش بسزایی که در تطور حکمت اسلامی و نزدیک شدن مشارب فکری مختلف تا زمان خود داشته، توانسته است الهام‌بخش صدرالمتألهین شیرازی در ظهور حکمت متعالیه نیز باشد.
جوانمردی‌ادیب، در مقدمه‌ای که بر این اثر نوشته است، اعتقاد دارد، مشخص نمودن نقش و تأثیر هر یک از حکما در سیر اندیشه‌هایی که با نام «فلسفۀ اسلامی» شناخته می‌شود، در گرو احیای نسخه‌های خطی به صورت نسخه‌های چاپی منقّح است.
از منظر این مصحح، حجم مطالبی که به بیان اندیشه‌های سه حکیم مسلمان یعنی شیخ‌الرئیس، شیخ اشراق و صدرالمتألهین به‌عنوان ارکان اصلی و بنیانگذاران سه مکتب مشاء و اشراق و متعالیه اختصاص یافته است، نسبت به سایر حکمای اسلامی قابل مقایسه نیست. وی این اتفاق را به دلیل عدم دسترسی آسان پژوهشگران و مورّخین به دیدگاه حکمایی می‌داند که آثارشان به‌صورت نسخه‌های خطی در کتابخانهها نگهداری می‌شود.
جوانمردی‌ادیب در ادامه به این نکته اشاره می‌کند که آثار حکمای مکتب شیراز که در تحول فلسفه و پیدایش حکمت متعالیه تأثیر بسزا داشتند، جزء همان متونی هستند که به‌صورت نسخۀ خطی نگهداری می‌شوند و شروحی که بر آنها نوشته شده، حلقۀ مفقوده تاریخ فلسفۀ اسلامی است. اندیشه‌های قاضی کمال‌الدین حسین بن معین‌الدین میبدی از جملۀ همان میراث فلسفی است که با احیای کتاب «شرح هدایة الحکمة» می‌توان به آن دست یافت.
این که این اثر در هفتصد سال گذشته جایگاه خود را به‌عنوان یک کتاب درسی در شرق و غرب حوزه‌های فکری جهان اسلام حفظ کرده است و حکمای برخاسته از ایران، هند، ماوراءالنهر، بلاد عثمانی و سرزمین‌های عربی شروحی آکنده از مطالبی دقیق بر آن نوشته‌اند، گویای ارزش و اهمیت آن است.
هدایة الحکمة در سه بخش منطق، الهیات و طبیعیات تدوین یافته است. به گفتۀ جوانمردی ادیب، شرح میبدی دربرگیرندۀ دو بخش طبیعیات و الهیات هدایة الحکمة است که مورد اقبال بسیاری از اندیشمندان قرار گرفته و سالها به‌عنوان یک دورۀ جامع فلسفۀ اسلامی تدریس شده است.
اثیرالدین ابهری، از جمله شاگردان مشهور فخرالدین رازی است که در عرصه‌های گوناگونی چون فلسفه، منطق، نجوم و ریاضیات تبحر کافی داشته است. کمال‌الدین ابوالفتح موسی بن یونس موصلی دیگر استاد اثیرالدین بوده است. وی چندی نیز در خدمت محیی‌الدین محمد بن محمد بن سعید بن رندی شاگردی کرده و عاقبت رهسپار بلاد روم شده و اوقات خود را به تدریس و تعلیم گذرانده است.
اثیرالدین شاگردانی را نیز پرورش داد که از آن میان می‌توان به کاتبی قزوینی، عمادالدین زکریا بن محمود قزوینی، ابن خَلِّکان، جمال‌الدین احمد بن عیسی قزوینی اشاره کرد. به گفتۀ مؤلف «عرفات العاشقین» ابهری، دیوانی در سه هزار بیت دارد.
اثیرالدین ابهری دارای 15 اثر است. «ایساغوجی» (در منطق)، «هدایة الحکمة» (در منطق، الهیات و طبیعیات)، «تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار» (در منطق، طبیعی و الهی)، «زبدة الاصول، زبدة الکشف و زبدة الاسرار (در حکمت)، «دقایق الافکار» (در منطق)، از جمله آثار اوست.
مروری اجمالی بر هدایة الحکمة
جوانمردی ادیب در ادامۀ مقدمۀ خود مروری اجمالی بر سه بخش کتاب در حوزه‌های منطق، طبیعیات و الهیات کرده است.
بخش اول منطق است که شامل چهار فصل است. دلالت الفاظ، دربارۀ معرّف و اقسام آن، دربارۀ قضیه و اقسام آن، و دربارۀ قیاس، عناوین چهار فصل بخش منطق است.
«طبیعیات» بخش دوم از هدایة الحکمة است. این بخش شامل سه فنّ است. فنّ نخست دربارۀ امور کلّی مربوط به اجسام است. فن دوم دربارۀ فلکیات است و فنّ سوم به عنصریات می‌پردازد.
بخش «الهیات» نیز شامل سه فن و یک خاتمه است. فن اول به تقسیمات وجود می‌پردازد. ابهری درفن دوم دربارۀ علم به صانع و صفات او سخن می‌راند و در فن سوم به ملائکه (عقول) اشاره دارد، اما خاتمۀ این اثر دربارۀ احوال نشئۀ آخرت است.
علاوه بر میبدی که شرحی بر هدایة الحکمة نوشته است، دیگر حکما نیز بر آن شرح نگاشته‌اند که معروفترین آنها شرح علامه حلّی، شرح میرک بخارایی، شرح ملازاده هروی، شرح شمس‌الدین بن فناری، شرح محمد حسینی جرجانی، شرح و حاشیه قاضی‌زاده رومی، شرح ملازاده سمرقندی و شرح محقق خفری و همچنین شرح ملاصدرا است.
«شرح هدایة الحکمة» تألیف قاضی کمال‌الدین حسین بن معین‌الدین میبدی با مقدمه و تصحیح علیرضا جوانمردی‌ادیب از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و با مشارکت کاشی مریم میبد منتشر شده است. این اثر با جلد شومیز 60 هزار تومان و با جلد سخت به بهای 85 هزار تومان به فروش می‌رسد.
علاقه‌مندان حوزۀ فلسفه اسلامی می‌توانند برای دریافت این اثر و اطلاعات بیشتر دربارۀ آن با شماره تلفن 02166490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.
مریم مرادخانی