میراث مکتوب- نشست «زمینه‌های ظهور تذکره‌های فارسی در شبه قاره هند» بیست و چهارم اردیبهشت ماه با سخنرانی سیدتقی عابدی، علیرضا قزوه و احسان الله شکراللهی در غرفه کتابخانه مجلس در سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
احسان لله شکراللهی در ابتدای این نشست به تاریخ هزار ساله حضور زبان فارسی در هند اشاره کرد و گفت: تا سال ۱۷۶۵ میلادی فارسی نه تنها زبان رسمی، بلکه نخ تسبیح و زبان ارتباطی بین اقوام مختلف هند بود. استقبال شاهان و حاکمان هند از ادیبان فارسی طی حدود ۸۰۰ سال، منجر به مهاجرت بسیاری از شعرای ایرانی و گرایش خود هندی‌ها به شعر و ادب فارسی شد. این شرایط زمینه را برای نگارش تذکره‌های شعر فراوانی جهت معرفی این شعرا فراهم کرد.
وی به چاپ برخی از این تذکره‌ها از جمله “خزانه عامره”، “مردم دیده”، “کلمات شعرا” و “سفینه خوشگو“ توسط کتابخانه مجلس اشاره کرد و خاطرنشان کرد که کاتالوگ‌هایی در مورد تذکره‌های فارسی تهیه شده است، از جمله “کاروان هند“ اثر احمد گلچین معانی که نیاز به روزرسانی دارد و یک کاتالوگ بزرگ‌تر در مورد تذکره‌ها در آسیای میانه.
وی در ادامه به چگونگی افول زبان فارسی در هند توسط انگلیس اشاره کرد که در سه مرحله صورت گرفت: ابتدا حمایت ۱۵ ساله برای دسترسی به اسناد، سپس طراحی روش‌های آموزشی نامناسب و نهایتاً تضعیف عامدانه از طریق تحریک مذهبی و سوق دادن ادیبان به سمت داستان‌سرایی و رمان.
شکراللهی همچنین به اهمیت سبک هندی و ویژگی منحصربه‌فرد آن در ترجمه‌پذیری تصاویر اشاره کرد و با ذکر مثالی از تذکره “مرآت الاصطلاح“، بر وجود نکات ارزشمند و حتی درسی از نقد قدرت در این متون تأکید کرد.
وی در پایان سخنان خود بر لزوم شناسایی، اسکن و فهرست‌برداری از مخطوطات فارسی در شبه قاره با همکاری دولت ایران و هند تأکید کرد.
در ادامه سیدتقی عابدی، سخنران دوم این نشست ضمن اشاره به تاریخ هزار ساله حضور زبان فارسی در هند اظهار داشت: تذکره‌ها در دورانی که تنقید ادبی به شکل امروزی وجود نداشت، نقش مهمی ایفا می‌کردند و تاریخ ادبی فارسی بدون ذکر آن‌ها ناقص است.
وی با اشاره به وجود صدها تذکره و مخطوطات فارسی پراکنده در هند که در خطر از بین رفتن هستند، با ذکر تجربه‌ای در حیدرآباد که ۱۳۰۰ مخطوطه در یک بیمارستان آن پیدا شد، بر لزوم حفظ این میراث فرهنگی تأکید کرد و اظهار داشت: در مقایسه با زبان عربی که بخش عمده‌ای از مخطوطاتش را حفظ کرده، فارسی نیاز به تلاش بسیار بیشتری دارد.
عابدی در ادامه قاطعانه خواستار اقدام دولت ایران در این زمینه شد و پیشنهاد داد اساتید مسلط به اردو و فارسی یا محققین جوان برای کاتالوگ‌نویسی و حفظ این مخطوطات به هند اعزام شوند.
وی همچنین به ارتباط عمیق زبان اردو با فارسی اشاره کرده و بیان داشت: تنقید اردو مدیون تنقید فارسی است و اردو از فارسی برآمده است.
وی در پایان سخنان خود ضمن اشاره به وجود ایرادات و اغلاط در برخی تذکره‌ها که ناشی از نمونه‌برداری نادرست، تعصبات شخصی نویسندگان و یا سطحی بودن تنقید بوده است، بر ضرورت تدوین لایحه‌ای در مجلس برای حفظ و ساماندهی این مخطوطات تأکید کرد.
در ادامه علیرضا قزوه، شاعر و استاد زبان و ادب فارسی با اشاره به تألیف و تصحیح سه تذکره که توسط او در کتابخانه مجلس به چاپ رسیده است، گفت: این تذکره‌ها شامل “کلمات الشعرا”، “مردم دیده” و بخش کوچکتر “مقالات الشعرا” اثر حیرت اکبرآبادی هستند.
قزوه تأکید کرد: در مقایسه با سایر حوزه‌های زبان فارسی، کشور هند بیشترین سهم را در زمینه تذکره‌نویسی فارسی داشته است به ویژه در دوران سبک هندی، صفوی و قاجار.
وی مراحل تحول تذکره‌نویسی را از شرح حال عرفا به زندگی‌نامه شعرا توصیف کرده و اوج آن را در دوران صفویه و بیشتر در هند دانست و افزود: نهضت نقدنویسی در هند از دل همین تذکره‌ها آغاز شد و به ایران نیز سرایت کرد.
قزوه با اشاره به نقش انگلیس در افول زبان فارسی در هند، این روند را یک تراژدی دردناک و یک فرآیند تدریجی ۱۵۰ تا ۲۰۰ ساله دانست و با تأکید بر ارزش والای تذکره ها اظهار داشت: این متون تنها شامل زندگی‌نامه نیستند، بلکه حاوی نکات تاریخی، فرهنگی، ظرافت‌های دیپلماتیک و شرح احوال و خصوصیات شعرا هستند.
منبع: کتابخانه مجلس