«عبدالحسین زرین‌کوب» ادیب، مورخ و پژوهشگر برجسته ایرانی که مسیر علمی را از کلاس‌های دبیرستان در زادگاهش بروجرد آغاز و تا دانشگاه تهران و بلندای پژوهش‌های ماندگار پیش برد، با آثار پرمایه و تدریس الهام‌بخش خود نه‌تنها در ایران بلکه در محافل علمی جهان به چهره‌ای ماندگار تبدیل شد.
«عبدالحسین زرین‌کوب» از جمله مفاخر کم‌نظیر تاریخ معاصر ایران است که عمر خویش را وقف جست‌وجوی حقیقت، اعتلای فرهنگ ملی و پیوند دادن سنت‌های اصیل با دستاوردهای اندیشه جهانی کرد.
زرین‌کوب در سال ۱۳۰۱ شمسی در بروجرد به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی خود را در این شهر گذراند، در کنار آموزش رسمی، به تشویق پدر که مردی متشرع و دین‌دار بود به فراگیری علوم دینی، فقه، تفسیر و ادبیات عرب پرداخت و حتی به سرودن شعر عربی علاقه‌مند شد، با وجود تحصیل در رشته علمی، علاقه عمیق به تاریخ، فلسفه و ادبیات او را به مطالعه گسترده در این حوزه‌ها کشاند.
در پی تعطیلی کلاس ششم متوسطه در بروجرد، برای ادامه تحصیل به تهران رفت و رشته ادبی را برگزید، در سال ۱۳۱۹، بدون گذراندن رسمی دروس سال‌های چهارم و پنجم رشته ادبی، توانست رتبه دوم کشوری را در میان دانش‌آموزان این رشته به دست آورد، سال بعد، در آزمون ورودی دانشکده حقوق رتبه اول را کسب کرد، اما به خواست پدر از ادامه تحصیل در آن رشته بازماند، رویدادی که حتی علی‌اکبر دهخدا رییس وقت دانشکده از آن ابراز تاسف کرد.
با اشتیاقی که هیچ مانعی نتوانست آن را خاموش کند، در سال ۱۳۲۴ همزمان در آزمون‌های دانشکده علوم معقول و منقول و دانشکده ادبیات رتبه اول شد و رشته ادبیات فارسی را در دانشگاه تهران برگزید.
او در سال ۱۳۲۷ به عنوان دانشجوی ممتاز فارغ‌التحصیل شد و در دوره دکتری، رساله خود را با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن به راهنمایی بدیع‌الزمان فروزانفر تکمیل و در سال ۱۳۳۴ با موفقیت دفاع کرد.
زرین‌کوب در کنار تحصیل، با استادانی چون حاج شیخ ابوالحسن شعرانی در زمینه فلسفه و حکمت کار کرد و به منابع فلسفی غرب و تصوف اسلامی نیز روی آورد، تسلط او به زبان‌های عربی، فرانسه و انگلیسی در این سال‌ها با یادگیری ایتالیایی و آلمانی تکمیل شد، نخستین کتابش با عنوان فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در سال ۱۳۲۳ در بروجرد منتشر شد.
پس از تجربه تدریس در خرم‌آباد و بروجرد، مسیر دانشگاهی او با دعوت بدیع‌الزمان فروزانفر در دانشگاه تهران آغاز شد، از سال ۱۳۳۵ با رتبه دانشیار، تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام، تاریخ تصوف اسلامی و تاریخ علوم را بر عهده گرفت و در سال ۱۳۳۹ به مرتبه استادی رسید، او همچنین در دانشسرای عالی، دانشکده هنرهای دراماتیک و دانشگاه‌های معتبر آمریکا از جمله کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت.
چهره علمی او علاوه بر نوشته‌ها در همکاری با دانشمندان برجسته‌ای چون عباس اقبال آشتیانی، سعید نفیسی، محمد معین، پرویز ناتل خانلری، غلامحسین صدیقی و عباس زریاب نیز متجلی شد، از جمله در طرح ترجمه دایرة‌المعارف اسلام به طبع هلند.
عبدالحسین زرین‌کوب در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸، پس از سال‌ها فعالیت علمی، به دلیل بیماری درگذشت، اما آثار و اندیشه‌هایش همچنان در دانشگاه‌ها و میان پژوهشگران جهان زنده است.
از آثار شاخص این چهره ماندگار 2 قرن سکوت (۱۳۳۰)، تحلیل علمی ایران پس از سقوط ساسانیان، نقد ادبی (۱۳۳۸)، مبانی علمی نقد در ایران و جهان، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد زندگی و آرای نظامی گنجوی، سرّ نی، پژوهشی در مثنوی معنوی و با کاروان حله معرفی شاعران و نویسندگان برجسته ایران است.
زرین‌کوب از نگاه بزرگان
محمدعلی اسلامی ندوشن در کتاب چرا حافظ بزرگ است، زرین‌کوب را فراتر از یک حافظ‌شناس صرف می‌داند و او را اندیشمندی معرفی می‌کند که سنت نقد کهن فارسی را با نگاه علمی روز آمیخته است، آثار زرین کوب از جمله پله پله تا ملاقات خدا و با کاروان حله نشان می‌دهند که چگونه می‌توان در عین وفاداری به میراث فرهنگی، با روش تحلیلی مدرن به رازهای شعر و تاریخ نزدیک شد. زرین‌کوب نه‌تنها شعر حافظ، بلکه اندیشه پشت آن را می‌کاود و به خواننده امکان می‌دهد تا هم در عمق سنت و هم در افق‌های فکری نو حرکت کند.
محمدرضا شفیعی کدکنی نیز در مقدمه کتاب “با کاروان حله” او را چنین توصیف می‌کند: “پژوهشگری که سنت را به درستی می‌شناسد و مدرنیته را به‌خوبی درک می‌کند، کسی که می‌تواند زبان مولوی را بخواند و بفهمد و همزمان از جریان‌های فکری معاصر جهان آگاه باشد.” به باور شفیعی، تلفیق این 2 بینش در آثار زرین‌کوب، او را به مرجعی بی‌بدیل در مطالعات عرفانی و ادبیات فارسی بدل کرده است.
شفیعی کدکنی عینا در مقدمه کتاب با کاروان حله آورده است که زرین‌کوب در فهم و تحلیل آثار کلاسیک فارسی، همان اندازه که وامدار ذوق و سنت کهن خراسانی است، بهره‌مند از آداب نقد علمی و پژوهش تازه‌روز نیز هست، او نه با شیفتگی کور به گذشته می‌نگرد، نه با شتاب به داوری امروزین می‌پردازد و همین است که سخنش را خواندنی و پایدار ساخته است.
ایرج افشار نیز در مقدمه‌ای که بر چاپ تازه “دو قرن سکوت” نگاشت، بی‌غرضی و دقت نظر زرین‌کوب را ستود و در این مقدمه آمده است که کمتر پژوهشگری را می‌توان یافت که چنین با وسواس در منابع جستجو کند و از روایت‌های متعارض نتیجه‌ای بی‌طرفانه و مستند بسازد. افشار بر این نکته تاکید داشته که همین پشتکار و وفاداری به اسناد، آثار زرین‌کوب را برای نسل‌های آینده ارزشمند و ماندگار کرده است.
زرین‌کوب از نگاه شاگردان
عبدالحسین فرزاد، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی و از شاگردان عبدالحسین زرین‌کوب، در گفت‌وگویی با ایرنا، از ویژگی‌های شخصیتی و علمی استاد چنین یاد می‌کند که زرین‌کوب هرگز به فاصله سنی دانشجویان با خودش توجهی نشان نمی‌داد و سعه صدر او ارتباطی صمیمی و بی‌تکلف با شاگردانش ایجاد کرده بود، وقتی تدریس می‌کرد، گویی کتابخانه‌ای گسترده پیش روی شنونده می‌گذاشت و بهترین بخش‌های هر کتاب را به او هدیه می‌داد و وقتی شاگردان آن کتاب‌ها را می‌خواندند، درمی‌یافتند که همان بخش‌ها واقعاً بهترین بخش اثر بوده است.
فرزاد زرین‌کوب را پژوهشگری چندبُعدی می‌داند که در ادبیات، تاریخ، عرفان و تصوف، نمایشنامه‌نویسی، و نقد ادبی دانشگاهی تحولی اساسی ایجاد کرد او بر شیوه مطالعه منظم، مدرن و جزئی‌نگر استاد تاکید دارد و می‌گوید که زرین‌کوب تا دستیابی به نتیجه علمی مدنظرش، دست از مطالعه برنمی‌داشت و همه یافته‌ها را با معیار ادبیات می‌سنجید.
به گفته این استاد دانشگاه زرین‌کوب بر ادبیات و فرهنگ ایران، عرب و اروپا و نیز بر چندین زبان خارجی تسلط کامل داشت و حتی می‌توانست دشوارترین بخش‌های آثار کلاسیک را که مترجمان قادر به برگردان دقیق آنها نبودند، در زبان اصلی تبیین کند، علاقه شدیدش به «یوهان گوته» را نمونه‌ای از فهم عمیق او از ارتباط میان ادبیات شرق و غرب می‌داند.
فرزاد می گوید: زرین‌کوب به‌واقع “علامه روزگار ما” بود و در نقد ادبی با پشتوانه تاریخ و نظریه، بی‌همتاست، هم‌تراز با چهره‌هایی چون “رنه ولک “در غرب و “احسان عباس”در جهان عرب.
این استاد دانشگاه آثار عرفانی و ادبی زرین‌کوب از جمله از “با کاروان حله” و “میراث صوفیه” تا “پله پله تا ملاقات خدا” را در بالاترین سطح پژوهش‌های جهانی می‌داند و «دو قرن سکوت» را ماندگارترین و محبوب‌ترین اثرش معرفی می‌کند، کتابی که با استناد به منابع معتبر، تاریخ ایران در 2 سده نخست پس از ورود اعراب را به شیوه‌ای بی‌طرفانه و تحلیلی روایت می‌کند.
زرین‌کوب نه تنها در قله پژوهش ایران ایستاد، بلکه پلی بین فرهنگ ایران و مجامع علمی جهان ساخت، امروز آثار او همچنان در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود و نامش در زمره بزرگ‌ترین اندیشمندان معاصر باقی مانده است.
منبع: ایرنا