میراث مکتوب – این کتاب که به ظاهر پیوندی با تاریخ ایران ندارد و چنان می نماید که گزارشی است از چگونگی دستگاه خلافت عباسی در بغداد اگر به دقت بررسی شود سرشار از نکاتی است که برای شناخت اوضاع اجتماعی و تاریخ ملت ما در گذشته آگاهی از آن لازم است. گذشته از نکات تاریخی و اجتماعی، گزارش بسیاری از رسم ها و آیین های ایرانی در این کتاب به عنوان رسوم دستگاه خلافت عباسی در بغداد آمده است که شواهد تاریخی نشان می دهد این رسم ها در ایران قدیم رواج داشته و در دورۀ اسلامی به مرکز خلافت بغداد راه یافته و خود را به گونه ای اسلامی محفوظ نگاه داشته است.
نکته دیگری که اهمیت این کتاب را بر مسائل ایران شناسی مسلم میدارد واژه های پارسی نغزی است که مؤلف در متن عربی کتاب به کار برده و نفوذ روشن و صریح زبان فارسی را در زبان عربی نشان می دهد. بسیاری از این واژه ها امروز در فارسی متروک شده و بعضی از آنها در متون قديم فارسی نیز به کار نرفته و یا اگر رفته در متون موجود فارسی نشانی از آنها نداریم.
بر روی هم کتابی است که در نوع خود کمتر مانندی دارد و بی هیچ گمان برای شناخت تاریخ ایران به نکات بسیاری از این کتاب نیازمندیم.
در بخشی از این کتاب می خوانیم: «یکی از آیین های همراهی خلفا و بزرگان این است که شخص تابع از جهت زیرین وزش باد حرکت کند تا رئیس در بالا باشد و از غباری که پای اسب بر می انگیزد و از بوی ناخوش ناراحت نشود و باید طرفی را که خورشید می تابد بگیرد تا خلیفه یا رئیسی را که در پیروی اوست از خورشید پناهی باشد و شخص باید که در همراهی اندکی بیرون از مسیر خط او باشد، چنان که می بینی من می کنم، تا اگر خلیفه خواست که بدو متوجه شود مایۀ رنج وی نباشد و آن گاه که گفت و گو تمام شد و خواست فاصله یا پیشی بگیرد در اوایل موکب باشد و هرگاه خلیفه به او احتیاجی پیدا کرد از پشت سرش او را بطلبد و در انتظار او رنجی را تحمل نکند.
هلال بن محسن صابی، رسوم دارالخلافه (نقش آیین های ایرانی در نظام خلافت اسلامی)، تصحیح وحواشی: میخائیل عواد، ترجمه: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، کارنامه، 243 صفحه، قطع: وزیری، بها: 625000ریال، 1397.
