میراث مکتوب – این کتاب افزون بر بیان خاطرات مؤلف و شرح برخی مأموریت‌ها و مسئولیت‌های او، دربرگیرندۀ وقایع سلطنت اکبرشاه و اوایل سلطنت جهانگیر شاه است.
مهاجرت نخبگان، شعرا و دانشمندان به هند، در دوره صفوی رواج زیادی داشت. به عبارت دیگر آنچه امروز به آن «فرار مغزها» گفته می‌شود، در دوره صفویه نیز وجود داشت. شعرا، دانشمندان، ادبیان، هنرمندان و … به دلایل زیادی به هند رفتند؛ از جمله کسانی که به هند مهاجرت کردند، سه دسته نخبگان قزوین بودند که یکی از آنها، اسدبیگ قزوینی بود. وی توانست در دربار اکبرشاه و جهانگیر شاه، نفوذی به دست آورد و وقایع اواخر دوره او و اوایل جهانگیر شاه را به رشته تحریر درآورد. این کتاب افزون بر بیان خاطرات مؤلف و شرح برخی مأموریت‌ها و مسئولیت‌های او، دربرگیرندۀ وقایع سلطنت اکبرشاه و اوایل سلطنت جهانگیرشاه است. اثر که با شرح موضوع قتل ابوالفضل علامی در رجب 1011 ق آغاز شده، بیشتر روی بیان بعضی رویدادهای سال 1011 ـ 1015 ق متمرکز شده است. عمده‌ترین مطالب مطروحه در این اثر، عبارتند از: شرح ماجرای قتل علّامی، مأموریت اسدبیگ به بیجاپور، مأموریت دوم اسدبیگ به دکن، به سلطنت رسیدن جهانگیر شاه و برخورد او با اسدبیگ، وقایع ماه‌های آخر سلطنت اکبرشاه و اوایل جلوس جهانگیرشاه.
اهمیت این کتاب در آن است که: کمک مؤثری به شناخت و بازسازی تاریخ سال‌های آخر سلطنت اکبرشاه می‌نماید. اهمیت مندرجات تاریخ اسدبیگ، زمانی مشخص خواهد شد که کمبود منابع تاریخی این مقطع زمانی را در نظر آوریم. بعد از قتل علامی و توقف تدوین تاریخ رسمی دوره اکبرشاه، تنها چند منبع معدود چون تکمله اکبرنامه تألیف شیخ عنایت الله کنبو و روضه الطاهرین تألیف طاهر محمد سبزاوری به تبیین مطالب چهارسال آخر سلطنت اکبرشاه پرداختند. با توجه به این امر، اطلاعات اسدبیگ درباره مسائلی مانند قتل علامی، تلاش ناکام عده‌ای از امرا برای به سلطنت رساندن شاهزاده سلطان خسرو، روابط سیاسی اکبرشاه با بیجاپور و دیگر حکومت‌های دکن، از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است.
دلیل دیگر اهمیت محتویات اثر اسدبیگ آن است که بسیاری از مطالب آن برگرفته از دیده‌ها و شنیده‌های خود مؤلف است. برای مثال مطالب ارزنده و دقیق این اثر دربارۀ اکبرشاه با حاکم بیجاپور (ابراهیم عادل شاه) حاصل شنیده‌ها و دیده‌های خود مؤلف در هنگام مأموریت سیاسی به دکن است. با این حال وقایع‌نگاری اسدبیگ دربارۀ وقایع اواخر دورۀ اکبرشاه، به تفصیل نگراییده است. به همین دلیل نمی‌توان بیان مختصر و گاهی پراکنده اسدبیگ از وقایع سال‌های مذکور را ذیل یا تکملۀ اکبرنامه نامید.
فهرست مندرجات کتاب:
الف) مقدمه مصحح
ب) متن کتاب:
1. دیباچه مؤلف
2. فراخوانی اسدبیگ به دربار اکبرشاه
3. تفصیل واقعه قتل علامی
4. عزیمت اسدبیگ به دربار اکبرشاه
5. مستفیذشدن فقیر به ملازمت اعلی حضرت خاقانی
6. رهایی از خشم اکبرشاه و فراهم شدن زمینه ترقی او
7. پیوستن اسدبیگ به جمع منصب‌داران اکبرشاه
8. ذکر تعیین شدن فقیر به لشکر رای‌رایان به جهت تحقیق نمودن تقصیرات امراء
9. ذکر تعیین شدن فقیر به دکن جهت آوردن میرجمال الدین حسین
10. مأموریت بیجاپور
11. به بیجاپور رفتن فقیر و به عادل خان ملاقات نمودن
12. مراجعت نمودن از بیجاپور
13. روانه شدن فقیر از خدمت شاهزاده دانیال
14. آمدن خبر انتقال شاهزاده دانیال
15. رسیدن فرمان جهانگیری در طلب فقیر در کمال بی‌توجهی و بی‌التفاتی
16. حقیقت رحلت حضرت عرش‌آشیان و آنچه بدان تعلق دارد
17. ذکر جلوس حضرت نورالدین محمد جهانگیر پادشاه بر تخت آباء و اجداد
18. یادداشت کاتب
19. حاشیه صفحه آخر درباره احوال اسدبیگ قزوینی
ج) تعلیقات
د) واژه‌نامه
هـ) نمایه‌ها
و) پیوست‌ها
اسدبیگ قزوینی،
رساله تاریخ اسدبیگ قزوینی
کتاب
اسدبیگ قزوینی، رساله تاریخ اسدبیگ قزوینی، تصحیح: جمشید نوروزی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 221صفحه، شمارگان: 500 نسخه، 1393.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات