«دیوان قطران تبریزی» با مقدمه، تصحیح و تعلیقات «محمود عابدی» و «مسعود جعفری جزی» با همکاری تهمینه عطائی و شهره معرفت در دو مجلّد در انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شد.
قطران تبریزی از شاعران معروف قرن پنجم و بزرگترین شاعر آذربایجان، پیش از نظامی و خاقانی است. او در میانۀ سال‌های ۴۰۰ تا ۴۸۵ می‌زیست. در این سال‌ها با ناصرخسرو قبادیانی دیدار کرد. اشارۀ ناصرخسرو در سفرنامۀ خود به این دیدار مشهور است، و دور نیست که اسدی طوسی مؤلف لغت فرس و نیز عنصرالمعالی نویسندۀ معروف قابوس‌نامه را هم در دستگاه امیران آذربایجان دیده باشد.
قطران بیشتر عمر خود را در دربار حاکمان آذربایجان و اران و ارامینیه گذرانده و جمعی از آنان را ستوده است و به‌سبب همین پیوند بخشی از تاریخ شمال غربی ایران در شعر او انعکاس یافته است، چنان که دیوان او از مهم‌ترین منابع تاریخی و حتی گاه تنها منبع دوره‌ای از تاریخ آن نواحی است.
به علاوه بسیاری از شخصیت‌های مهم و مؤثر آن روزهای آذربایجان و اران را با شعر قطران می‌توان شناخت و صورت کهن نام‌های برخی از شهرها را در سخن او می‌توان یافت. گذشته از این بهره‌های تاریخی و جغرافیایی، شعر او مجموعه‌ای قابل‌‌ملاحظه از عناصر فرهنگی بخش‌هایی از ایران قرن پنجم را در بردارد.
شعر قطران دنبالۀ شعر عصر غزنوی است و از شعر فرخی، عنصری و ناصرخسرو تأثیر پذیرفته است؛ اما در روزگار خود به شهرت و سرعت انتشاری رسیده است که همین رابطه و پیوستگی را میان شعر او و امیرمعزّی شاعر معروف دربار سلجوقی نشان داده‌اند. از سوی دیگر شعر قطران سند حضور شاهنامه در آذربایجان و اران قرن پنجم نیز هست. مضامین و تعابیری از سخن فردوسی و اشارات گوناگون به قهرمانان شاهنامه در آن آمده است که آشنایی و الفت او را با سخن حکیم طوس تأیید می‌کند.
در واقع دیوان قطران سندی معتبر برای پیشینۀ حضور زبان و ادب فارسی در آذربایجان است و باتوجه به آن، بیش از پیش باید پذیرفت که زبان فارسی، هم‌چنان که در دیگر مناطق ایران زمین، با وجود تنوّع فراوان زبان‌ها و گویش‌های محلی، زبان مشترک مردم به‌شمار می‌آمده، در آذربایجان و اران نیز زبان مشترک اهل علم و ادب بوده است.
با نگاهی به دیوان قطران می‌توان دانست که هزار سال پیش از این، شعر فارسی در آذربایجان گفته شده است. مسلّم می‌دارد که پیش از قطران هم شاعران پارسی‌گوی دیگری در آذربایجان بوده‌اند و قطران به یمن تربیت آنان و بالندگی در محیط ادبی پیش از قرن پنجم هجری بدین مرتبت شعری دست یافته است.
مصحّحان در مقدمه این اثر به زندگی و شاعری قطران، قطران و دیگران، ممدوحان قطران، آثار قطران، شعر قطران، زبان شعر قطران، بلاغت و صور‌‌خیال، شهرت شاعری قطران، معرفی نسخه‌ها، پیشینۀ چاپ، روش تصیحح و تصویر نسخه‌ها پرداخته‌اند.
دیوان اشعار، تعلیقات، توضیحات، فهرست‌ها، راهنمای توضیحات، و کتابنامه، بخش‌های این کتاب را تشکیل می‌دهند. دیوان قطران تبریزی در دو مجلّد و در ۱۳۸۱ صفحه و با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگستان زبان و ادب فارسی