میراث مکتوب – محمدصادق بن محمد حسن بن حسینعلی بن آقا محمد درویش کازرونی، از شاعران و نویسندگان عصر قاجار است.
تخلص وی «سالک» و مشهور به «مرشد» میباشد. تولد میرزا محمد صادق براساس گفتۀ خود در همین کتاب سال 1268 هجری قمری است و در شهر کازرون دیده به جهان گشوده است. میرزا محمد صادق نوۀ آقا محمد درویش کازرونی است، آقا محمد درویش کازرونی یکی از بزرگان سلسلۀ ذهبیه و مرید آقا محمد هاشم درویش شیرازی، سی‌وسومین قطب سلسلۀ ذهبیه است. سالک کازرونی در طول دوران زندگی خود به شهرهای اصفهان، مشهد، تهران، بوشهر و شیراز سفر کرده است.
میرزا محمدصادق کازرونی، اعتقاد به مذهب شیعۀ امامیه اثنی عشری داشته است. اشعاری که در وصف امیرالمؤمنین(ع)، غدیر خم و دیگر امامان معصوم(ع) در این کتاب سروده، بیانگر این مطلب است. وی دارای مشرف عرفانی و اهل سلوک بوده است به همین تخلص خود را «سالک» برگزیده و مشهور به مرشد گردیده است؛ اما اینکه پیرو کدام سلسلۀ اهل تصوف بوده و پیر و راهنمای او چه کسی بوده است، به‌طور صریح بیان نکرده؛ ولی با توجه به سفرش به اصفهان احتمال دارد پیرو سلسلۀ ذهبیه بوده است. زمان و مکان وفات وی در جایی ثبت نگردیده است.
کتاب تحفۀ السالک در سال 1325، هم‌زمان با حکومت محمدعلی شاه، تألیف گردیده است. این کتاب در شرح احوال کازرون و توابع آن است که شامل دو بخش اصلی؛ یکی در شرح احوال کازرون و مطالب متفرقه و دوم اشعار مؤلف است.
کتاب‌های تاریخ محلی که در شرح احوال یک شهر یا منطقه نگاشته می‌شود از جهات مختلف با ارزش است. دربارۀ شهر کازرون در آثاری که دیگران نگاشته‌اند به اجمال بیان شده است. از جمله فارس‌نامه ناصری، آثار عجم، مرأۀ الفصاحه و آثار الرضا؛ اما کتابی که به صورت کامل و جامع دربارۀ این شهر و توابع آن نگاشته شده باشد وجود ندارد. به همین دلیل این کتاب تنها اثر مکتوبی است که دربارۀ شهر کازرون و احوال آن کامل نوشته شده است.
محتوای این کتاب شمال دو بخش است. بخش اول شرح احوال کازرون و توابع آن که شامل مطالب زیر است:
اوضاع جغرافیایی کازرون و توابع: در این بخش مؤلف ویژگی‌های جغرافیایی کازرون و توابع، آثار باستانی بناشده در این شهر و جای‌های معروف کازرون را معرفی می‌کند. از خصوصیات بارز این بخش این است که مؤلف نام مکان‌های این شهر از جمله، بازارها، مساجد، محله‌ها، مکان‌های مقدس زیارتی و سیاحتی، آسیاب‌ها، باغ‌ها، قنات‌ها، تلگراف‌خانه و پست‌خانه‌ها، عصار‌خانه‌ها، رودخانه‌ها و … به طور جامع بیان می‌کند.
اوضاع تاریخی کازرون: این بخش کتاب تاریخ بنای شهر کازرون از آغاز و تحولات تاریخی آن تا زمان مؤلف را توضیح می‌دهد و به معرفی بناهای تاریخی این شهر می‌پردازد و به رویدادهای تاریخی که در این شهر در دوران مختلف اتفاق افتاده اشاره می‌کند و به نظر می‌رسد که صاحب این کتاب از تاریخ و رویدادهای این شهر آگاهی کامل داشته و از منابع مختلف که دربارۀ وقایع تاریخی این شهر نگاشته شده بهره جسته است.
طبقات اجتماعی مردم کازرون: سالک کازرونی در این کتاب تمام طبقات شهر کازرون، خانواده‌ها و اجداد آنها را معرفی می‌کند؛ از جمله: طبقات تاجران، طبیبان، عارفان، مشایخ، ریش‌سفیدان، مؤذنان، اشراف، شعرا، خوانین، سادات، فضلا و … .
بخش دوم کتاب، اشعار مؤلف است که بعد از حمد و ستایش خداوند متعال و مدح و وصف پیغمبر(ص) و امیرالمؤمنین و معصومین علیهم‌السلام در موضوعات مختلف سروده شده است؛ از جمله: در وصف عشق الهی، داستان‌های عاشقانه مثل داستان لیلی و مجنون با روایتی که در آثار دیگران به آن اشاره‌ای نشده است، داستان عشق‌هایی که در زمان حیات مؤلف اتفاق افتاده است. داستان‌هایی از بزرگان عرفان از جمله؛ بایزید بسطامی، معروف کرخی، ابراهیم ادهم و … دربارۀ وقایع تاریخی زمان مؤلف مانند میلاد امپراطور آلمان و اوضاع شهر شیراز در آن زمان. اشعاری در شکایت از روزگار غدّار و نصیحت به فرزند خود، محمد و سرانجام رباعیات که در موضوعات مختلف سروده شده است. اشعار در قالب مثنوی، قصیده، غزل و رباعی است.
مؤلف در آغاز کتاب مقدمه‌ای کوتاه در وصف محمدعلی شاه قاجار بیان می‌کند. سپس فهرست مطالب کتاب را می‌آورد. بعد از فهرست‌ها، فصل اول با عنوان دیباچه با حمد خداوند متعال آغاز می‌کند. در فصل دوم به شرح احوال کازرون می‌پردازد. وی شرح هر بخش را به‌طور جامع و کامل بیان می‌کند به‌گونه‌ای که در معرفی طبقات اجتماعی، تمام افراد هر خانواده حتی فرزند و فرزندزادگان را نیز معرفی می‌کند اما آنچه در تدوین کتاب مشهود است پراکندگی موضوع است.
موع نثر کتاب تحفۀ السالک مانند دیگر کتاب منصور عصر قاجار، ساده و روان و آمیخته با زبان عامیانه است و با توجه به این موضوع کتاب تاریخ محلی است. زبان و نثر کتاب بیشتر به صورت زبان عامیانه مردم کازرون است. مؤلف کتاب گاه از اشعار فارسی و عربی شاعران بزرگ برای شاهد مطالب خود استفاده کرده است؛ از جمله اشعار سعدی، حافظ، مولوی، سنایی و دیگر شاعران. از آیات، احادیث و امثال عربی نیز بهره جسته است و در بعضی موارد نثر آهنگین و مسجع می‌شود.
از این کتاب فقط یک نسخه به خط مؤلف موجود است که در کتابخانۀ اسناد ملی شیراز نگهداری می‌شود. نسخه دارای 434 صفحه در ابعاد 11×18 است. در هر صفحه 12 سطر با خط نستعلیق شکسته و تقریباً نامرتب نوشته شده است. عنوان‌ها با رنگ شنگرف است و صفحات ساده و بدون کمند و جدول است. جلد کتاب روغنی با رنگ تیره و بدون تزئین و ترنج و لچکی است. در مقدمه نسخه، یادداشت هدیه‌کننده که شخصی به نام کاظم اژدری نقاش میباشد و از نوادگان مؤلف است نوشته شده است.
تصحیح کتاب با توجه به تک‌نسخه‌بودن آن به روش قیاسی انجام گردیده است؛ چنانچه متن نیاز به تصحیح داشت صحیح کلمه یا عبارت در متن قرار گرفته و متن نسخه در پاورقی با علامت اختصاری «ن» نوشته شده است. در بعضی موارد که قسمت‌های نسخه خوانا نبود یا نیاز به تصحیح قیاسی داشت. متن اصلاح‌شده در علامت [] قرار گرفته و در پاورقی شکل اصلی متن نسخه قرار داده شده است. اگر متنی یا واژه‌ای از نسخه قابل خواندن نبود، آن قسمت با علامت «…» در متن مشخص گردیده و در پاورقی با عنوان «نسخه خوانده نشد» نوشته شد.
فهرست مطالب کتاب:
عنوان
پیش‌گفتار مصحح
مقدمه مصحح
فصل اول: ذکر دیباچه
فصل دوم: ذکر قصبه و بلدۀ کازرون
فصل سیم: ذکر بلوک شاپور
فصل چهارم: ذکر محلات و باغ‌نظر کازرون
فصل پنجم: در بیان حالات مشایخ کبار و مزارات و قبورات و اشعار و گزارشات ایشان
فصل ششم: بیان بقاع و امامزادگان و ذکر اولاد حضرت موسی ابن جعفرعلیه‌السلام
فصل هفتم: ذکر سلسۀ خوانین کازرون
فصل هشتم: ذکر سلسۀ سادات شیخ‌الاسلامی
فصل نهم: ذکر سلسلۀ سادات طباطبایی
فصل دهم: سلسلۀ مشایخ
فصل یازدهم: اطبای کازرون
فصل دوازدهم: در ذکر سلسلۀ خواجه مظفر و حاجی کاظم
فصل سیزدهم: ذکر خم غدیر
فصل چهاردهم: ذکر اعیان و اکابر و ریش‌سفیدان
فصل پانزدهم: ذکر اشراف کازرون
فصل شانزدهم: ذکر حالات سلسلۀ تجار و سلسلۀ ملک‌التجار کازرون
فصل هفدهم: در بیان اقالیم سبعه، بر سبیل اجمال و ربع مسکون
فصل هجدهم: ذکر بقیۀ علما و فضلا و اعیان و اشراف
فصل نوزدهم: ذکر اعیان و ریش‌سفیدان و کدخدایان
فصل بیستم: در ذکر شعرای متقدمین و برخی از اشعار ایشان
فصل بیست‌ویکم: در ذکر شعرای متاخرین و برخی از اشعار ایشان
فصل بیست‌ودوم: ذکر فواید سفر به برخی از اندرز بزرگان
فصل بیست‌وسیم: بیان حال آقا محمددرویش و شرح حال راقم
فصل بیست‌وچهارم: در بیان اولاد آقا محمد و ذکر حالات مولانا شاه نعمت‌الله ولی
فصل بیست‌وپنجم: در ذکر اکسیر
فصل بیست‌وششم: ذکر قراء کازرون
فصل بیست‌وهفتم: ذکر قنوات و میاه و برکه و باغ و بساتین کازرون
فصل بیست‌وهشتم: در ذکر اسواق و محصولات و مساجد و حمامات
فصل بیست‌ونهم: در بیان معافی عصارخانۀ کازرون
فصل سی‌ام: در هیأت جدید به قانون حکمای اروپ
فصل سی‌ویکم: بیان مجملی از حالات شیخ ابواسحاق و شیخ قطب‌الدین محمود وشیخ زین‌الدین
فصل سی‌ودوم: ذکر تلگراف‌خانه و پست‌خانه و جماعت یهود
فصل سی‌وسوم: در بیان عدد امت ختمی مرتبت (ص) و عدد نفوس خلایق و تاریخ طوفان نوح(ع)
فصل سی‌وچهارم: ذکر کازرون در بوستان السیاحه
فصل سی‌وپنجم: در ذکر فضلا و ذاکرین و بقیۀ حکما
فصل سی‌وششم: در ذکر مشروطه
فصل سی‌وهفتم: در ذکر مجملی از فارس و حدود و سامان آن
فصل سی‌وهشتم: در ذکر برخی از اشعار راقم حروف
نمایه
کتابنامه
میرزا محمدصادق درویش کازرونی، تحفۀ السالک؛ در احوال شهر کازرون و توابع آن، تصحیح: خیرالله محمودی، شیراز، دانشگاه شیراز، 1397.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات