میراث مکتوب- کتاب «خیال و ذوق و زیبایی در آرای امام محمد غزالی» تألیف دکتر حسن بلخاری، استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، از سوی انتشارات فرهنگستان هنر منتشر شد.
در مقدمه این کتاب آمده است : «امام محمد غزالي بدون ترديد يكي از بزرگترين متفكران جهان اسلام است كه علي‌رغم اشتهارش به فلسفه‌ستيزي و تهافتِ فلاسفه، در احياي راستين انديشه‌هاي اسلامي و نيز انس عقل و دل يا شريعت و تصوفْ نقشي بي‌نظير و بي‌بديل دارد. القابي چون «امام»، «حجة الاسلام»، «مجدّد» و «زين‌الدين» مُثبت اين ادعايند.
حيات پر فراز و نشيب او از يتيمي تا شنودن سخني تأمل‌برانگيز از عياري كه در بازگشت از جرجان، غيرمستقيم او را به كسب معرفتي خوانده بود كه به اندك رهزني رهزنان، به تاراج نرود و نيز آشنايي با خواجه نظام‌الملك و رسيدن به پيشوايي و امامت نظاميه بغداد تا خان‌و‌مان رها كردن و دوازده سال در هجرت انفسي و آفاقي زيستن و به بارگاه شاهان نرفتن و حسد حساد را برانگيختن و تكفير و تحريم فلاسفه نمودن و آثاري عظيم چون احياءالعلوم را تصنيف كردن و هفتاد اثر از خود به‌جاي گذاشتن، همه و همه حكايت از زندگي شگفت انديشمردي دارد كه حق بزرگی بر تصفية انديشه و گشودن راهي جديد در تحقيق و تأويلْ در تمدن اسلامي دارد. گرچه برخي، او را آغاز انحطاط عقلانيت در تمدن اسلامي دانستند و آرا و آثارش را سبب تعطيل دكان عقل، تا، ديگر ابن‌سينايي، و معلمي ثاني چون فارابي و امثال ابوالحسن عامري و ابن‌هيثم و … ظاهر نشود. اما مگر در مشکوة الانوار عقل را سلطان ننامید و میزان الله فی الارض نخواند؟ و مگر هفتاد سال پس از رخ در خاك كشيدنش، حكمة‌الاشراق نوشته نشد و يكصد و بيست سال پس از مرگش فتوحات و فصوص به رشتة تحرير نيامد و چهل سال پس از فتوحاتْ مثنوي سروده نشد؟ و آيا كسي هست ادعا كند كه شأن و نقش شيخ‌اشراق و ابن‌عربي و مولانا در تاريخ انديشة اسلامي نازل‌تر از ابن‌سينا و فارابي است؟
گرچه حقیقتاً نمي‌توان از برخي تعصبات غزالي چشم پوشيد و دیده بر کلماتی این‌چنین فروبست: «این مسائل که [آراي فیثاغورث و ارسطو] جزو حشویات فلسفه است در رسائل اخوان‌الصفا آمده است. با این همه در شگفتم از کسی که همة عمر خود را در طلب دانش به رنج می‌اندازد و به این‌گونه مزخرفات قانع می‌شود و پیش خود مي‌پندارد که به نهایت دانش‌ها دست یافته است».
این‌گونه سخن گفتن و رسائل اخوان‌الصفا را به‌عنوان اولین دانشنامه جهان اسلام (که در بسیاری موارد مستند به آیات و روایات است) مزخرف نامیدن، حسی ناخوشایند و به تبع حس و قضاوتی در انسان برمي‌انگیزد که آیا در موارد مختلف مي‌توان به حکم این متکلم اعتماد کرد و سخنش را به‌عنوان سخنی مستدل پذیرفت؟ا
با این وجود و با اغماض از این آرا نامستدل و برخاسته از احساس (و نه اندیشه)، غزالي درست در ميان دو رويكرد درخشان فلسفه و حكمت اسلامي، متأثر از ديروز خويش و بسيار مؤثر بر فرداي خود، سربلند و سرافراز ايستاده است. گرچه تهافت‌الفلاسفه را مي‌نويسد اما مقاصدالفلاسفه را نيز نوشته و البته در بسياري از انديشه‌هاي خود وامدار فلاسفة پيش از خويش بوده است؛ همچون مباحث مربوط به نفس و خيال و زيبايي كه محور اصلي اين پژوهش است و نگارنده به سير تاريخي آن و تأثيرپذيري صريح غزالي از فلاسفة پيشين واقف است.
به‌نظر مي‌رسد تأكيد بر تأثير شگرف و نقش بسيار مهم او در انديشة اسلامي از يك‌سو و در عين حال حملات سخت و تند عليه فلسفه‌ستيزي مفرط او كه خوشايند عقل‌ستيزان بود از دیگر سو محصول دو نظر متفاوت به آثار و احوال او باشد. برخي غزالي را از دريچة احياءالعلوم، كيمياي سعادت و اعترافات صادقانه و زلالش در المنقذ من الضلال و برخي ديگر از آثارش نگريسته‌اند كه الحق تأثيربرانگيز و در تاريخ انديشه نهضت‌آفرين بوده است (همچنانکه قول مولانا و ملاصدرا را در آغاز این رساله آوردیم و نیز آنچنانكه در تاريخ انديشة شيعي، بزرگي چون ملا محسن فيض كاشاني قصد نگارش المحجۀ‌البيضا كند و با تلاش در جهت تهذیب احیا و پالایش آن، تقريب انديشة غزالي و فكر شيعي را تعقيب كند) و برخي ديگر از منظر تهافت و حملات تند و بي‌پروايش به ابن‌سينا، اخوان‌الصفا و فارابي و مهمتر تأثيرات اجتماعي، مذهبي و سياسي اين آرا به‌ويژه در توجيه خيانت حاكمان، سكوتش در حملة صليبيان، تجليل از كساني چون معاويه و جائز ندانستن لعن كساني چون فرزند او يزيد، آن‌هم از سوي كسي كه لقب حجت‌الاسلام يافته بود و امام نظاميه بغداد بود و حاکمان را به مصاحبت و همنشيني او ميل و رغبت بسيار بود.
به هرحال قصد اين نوشتار بررسي اين مناقشة بلند تاريخي نيست (كه اگر چنين باشد كل کتاب را به خود اختصاص خواهد داد) بلكه تنها تأمل بر آراي عميق و تأثيرگذار او در احياءالعلوم، كيمياي سعادت، مشكوةالانوار و برخي ديگر از آثار او چون مقصد الاسني في شرح اسماء الحسني دربارة هنر (فن)، زيبايي، خيال و به‌ويژه ذوق است كه همه از بنيادهاي اصلي فلسفة هنر و زيبايي‌شناسي محسوب مي‌شوند.
بابي مستقل و وسيع در باب موسيقي، هم در احياءالعلوم و هم در كيمياي سعادت نگاشتن، تأملات بسيار غني و عميق درباره جمال و زيبايي در احياءالعلوم ارائه نمودن، لطايفي در كاركرد قوه خيال و كاركردهاي عظيم هنري آن بيان داشتن، تحليل قَدَري از قوه ذوق ارائه دادن (كه چند قرن بعد مشابه آن توسط ايمانوئل كانت بيان گرديد) و مهمتر استناد به مثال‌هاي هنري چون نقاشي چينيان و روميان، ازجمله اختصاصات آرا و نظرات غزالي و كاركردهاي فلسفة هنري آثار اوست.»
خیال و ذوق و زیبایی در آرای امام محمد غزالی اثر دکتر حسن بلخاری در شمارگان ۵۰۰ نسخه و با قیمت ۴۵۵۰۰ تومان به علاقه مندان عرضه شده است.