میراث مکتوب – تا آنجا که بازمانده های تاریخی اجازۀ قضاوت به ما می دهند، ساده ترین یا شاید بتوان گفت اولین ابزار بیانی بشر، نقاشی و ترسیم نقوش و اشکال بوده است؛ و باز هم با توجه به همان یافته ها، این نقاشی ها برای بشر آن دوران، جنبه ای رازآمیز و جادویی داشته است.
نقاشی ها و در کل آثار هنری در ادوار مختلف بیانگر تفکر و دغدغه های ذهنی بشر بوده است. گاهی این تفکر محدود به تسلط به طبیعت و دغدغه ذهنی شکار بوده و گاه بشر با ابزاری به نام تخیل به ترسیم خدا یا افراد مقدس پرداخته است که به این کار در اصطلاح، «شمایل نگاری» یا «شمایل سازی» یا «تمثال سازی» می گویند. پژوهش در باب تاریخ شمایل نگاری در ایران نقاط درخشان و گاه نازلی را به ما نشان می دهد؛ اما در میان تمامی این دوره ها، دوره قاجار دارای ویژگی های منحصر به فردی است که از آن ویژگی ها می توان مورد توجه قرار گرفتن و گسترش این هنر توسط عامۀ مردم را عنوان کرد. در این دوره، شاهد تأثیرات روزافزون نقاشی غربی بر نقاشی ایرانی و تمثال ها هستیم.
بر اساس مستندات تاریخی، بخش اعظم حوزۀ نقاشی رنگ روغن ایران در سده‌های 12 و 13 ه.ق تحت حمایت شاهان قاجار بوده است. خاستگاه سبک قاجاری با قرابت‌های فرنگی محسوس و مشهود خود به سدۀ 11 ه.ق بازمی‌گردد؛ یعنی زمانی که تأثیر و نفوذ هنر اروپا بر هنرمندان و حامیان ایرانی بارزتر از پیش شد. این هنر گرچه در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه به اوج شکوفایی رسید، با این حال نقاشی‌های خوب و ظریف همچنان تا دهه‌ی 1280 ه.ق تهیه و تولید می‌شد.
در دورۀ قاجاریه به دلیل ارتباط روزافزون با غرب روش های جدیدی درهنر و نقاشی باب شد، همچون نقاشی قهوه خانه ای، پرده های رنگ روغنی، نقاشی پشت شیشه و همچنین گسترش و رواج چاپ سنگی و کاشی نگاره ها که درآنها علاوه بر تصاویر رزمی و بزمی، تصاویر مذهبی و شمایل نگاری نیز مشاهده می شود. با توجه به محدودیت ها و امکانات هر تکنیک و سلیقه هنرمند و صنعتگر، شمایل نگاره ها از ویژگی های متفاوتی برخوردارند.
مؤلف در این کتاب به 63 تصویر بسنده نکرده و براساس پژوهش هایش 25 تصویر سیاه و سفید مربوط به دوره قاجار را از سایر موزه ها گردآوری کرده و در این کتاب با نگاهی تحلیلی و روایی به بررسی این آثار پرداخته است. با اینکه سال تألیف این اثر به 1972 باز می گردد و پس ازآن تاریخ کتاب های متعددی درباره هنر ایران به ویژه قاجاریه توسط مستشرقین تألیف شده است، اما این موضوع موجب نشده است که از ارزش های این کتاب کاسته شود.
شمایل‌نگاران قاجار نخستین تألیفی است که به این موضوع اختصاص یافته است. اس. جی. فالک از سال 1965 به فهرست نگاری از نقاشی‌های ایرانی و هندی موجود در «ساتبی» پرداخت و مطالعات خود را پیرامون مجموعۀ جولیان ایمری پایه‌ریزی کرد. آثار مذکور در اینجا به طور کامل تشریح و جزئیات مربوط به هنرمندان هریک ذکر شده است.
فالک، اس. جی، شمایل نگاران قاجار، ترجمه: علیرضا بهارلو، تهران، پیکره، 65 صفحه، قطع: وزیری، بها: 300000 ریال، 1394.