میراث مکتوب- تاریخ‌نگاری محلی یکی از شاخه‌های مهم و تأثیرگذار در حوزۀ کلان تاریخ‌نگاری ایران در دورۀ اسلامی است. سنت تاریخ‌نگاری ایرانی دارای میراث فراوان و تجربۀ ارزشمندی از آثار پدید آمده در حوزۀ تاریخ‌های محلی است که توسعه و تداوم تدوین این آثار در طول تاریخ پس از اسلام کارنامۀ درخوری از خود نشان داده و هر چه به سمت تاریخ معاصر پیش می‌رود، عرصه‌ها و مضمون‌های جدیدی را دربر می‌گیرد. مضمون‌هایی که با توجه به توسعۀ نظام‌های اداری و رونق امور ثبتی، سجلی، اسنادی و آماری، زمینۀ به‌کارگیری عناصر جدیدی مشتمل بر آمار و اسناد در تدوین تاریخ‌نگاری محلی را فراهم می‌کند.
وجود گنجینۀ ارزشمندی از متون تاریخ‌های محلی، شکل‌گیری نظام‌های اداری، اجتماعی و اقتصادی جدید و گسترش شهرنشینی نوین باعث توجه ویژۀ محققان و این کتاب به این حوزه شده است. این کتاب در راستای همین ضرورت، به نقد و بررسی تاریخ‌نگاری محلی ایران در دورۀ اسلامی در میانۀ سال‌های 656 تا 1135 قمری می‌پردازد.
این پژوهش از چند جهت واجد اهمیت است، نخست این‌که پژوهشی بدین‌گونه برای نخستین‌بار صورت می‌گیرد و تاکنون پژوهشی با گستردگی لازم دربارۀ تاریخ‌های محلی ایران در طی سدۀ هفتم تا دوازدهم انجام نشده است. در زمینۀ کلی بحث، می‌توان با آثاری روبه‌رو شد، ولی در همه حال، تک‌نگاری‌ها، وجه غالب آن‌هاست. دیگر این‌که تقسیم‌بندی تاریخ‌های محلی دورۀ تحقیق، واجد امتیاز بازشناسی طبقات تاریخ محلی دورۀ میانه ایران است. افزون بر این، نقد و بررسی کتاب‌های مزارنویسی (مزارات) از جمله امتیازهایی است که می‌تواند مقدمه‌ای برای تدوین یک اثر مستقل دربارۀ تاریخ مزارنویسی در ایران، در دوره‌های مختلف باشد.
در این پژوهش، سعی شده تا افزون بر معرفی تاریخ‌های محلی ایران که از سال 656-1135 ق/ 1258-1722 م تدوین شده‌اند، به انواع تاریخ‌های محلی در این دوره نیز پرداخته شود. مجموع آثاری که در طی این دورۀ زمانی تاکنون شناسایی شده‌اند 47 عنوان هستند که بیشتر آنها تصحیح و چاپ شده و تنها دو اثر تاکنون بازیابی نشده‌اند.
از سوی دیگر، سعی شده است تا با تجزیه و تحلیل محتوای تاریخ‌های محلی، این مسئله روشن شود که آثار بررسی شده تا چه میزان از جهت ارائۀ اطلاعات تاریخی، معتبر بوده و مطالب آنها از جهت پرداختن به موضوعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تا چه اندازه مؤثر هستند. همچنین تلاش شده که با بررسی و فهم این منابع، ظرفیت موجود در آنها شناسایی شود تا امکان تحقیقات دقیق‌تر در تاریخ ایران در دورۀ یاد شده بیشتر فراهم آید.
از سقوط بغداد به دست مغولان تا سقوط اصفهان به دست افغان‌ها، طی سال‌های 656 تا 1135 قمری، ایران شاهد حکومت ایلخانان، دوران فترت، تیموریان، ترکمانان و صفویان بوده و هم‌زمان سلسله‌های محلی بسیاری در نواحی مختلف ایران تشکیل شدند. تدوین تاریخ جامع و دقیق این دوره از تاریخ ایران، نیازمند آگاهی کامل از محتوای همه منابع تاریخی از جمله تاریخ‌های محلی نوشته‌شده در این زمان است. در این پژوهش کوشش شده تا افزون بر معرفی تاریخ‌های محلی ایران که در این بازۀ زمانی تدوین شده‌اند، به انواع تاریخ‌های محلی در این دوره نیز پرداخته شود.
کتاب «تاریخ‌نگاری محلی ایران در دوره اسلامی؛ از سقوط عباسیان تا پایان صفویان» پس از مقدمه در هفت فصل تدوین شده است. کلیات، تاریخ‌نگاری محلی ایران، تاریخ‌نامه‌های محلی، فرهنگ‌نامه‌های محلی، مزارنویسی در ایران، ترجمه‌های تاریخ‌های محلی و تاریخ‌های محلی سلسله‌ای، وقف‌نامه‌ها و جغرافیای تاریخی هفت فصل کتاب را تشکیل می‌دهد. جمع‌بندی، ضمیمه‌ها، منابع و مآخذ و نمایه‌ها پایان‌بخش کتاب هستند.
فصل اول شامل کلیات است و ضمن تعریف تاریخ‌نگاری محلی، به انواع تاریخ‌های محلی، اهمیت، محتوا و مواد تشکیل‌دهندۀ آنها، پیشینۀ تحقیق و معرفی منابع پژوهش پرداخته است. در فصل دوم ضمن اشاره‌ای مختصر به آغاز تاریخ‌نگاری محلی در ایران، به انواع آن از نیمۀ سده هفتم تا نیمۀ سده دوازدهم هجری پرداخته شده است که شامل تاریخ‌نامه‌های محلی، فرهنگ‌نامه‌های محلی، کتاب‌های مزارات، ترجمه‌های تاریخ‌های محلی، تاریخ‌های سلسله‌ای، وقف‌نامه‌ها و کتاب‌های جغرافیای تاریخی هستند و افزون بر بیان اهداف مؤلفان این آثار، مختصات تاریخ‌های محلی ایران در طی دورۀ یادشده، از جهت ویژگی‌ها، کاربرد نتایج آنها، زبان، پراکندگی زمانی و جغرافیایی، تعداد و اشکال‌های آنها نیز بررسی شده‌اند.
در فصل سوم آن بخشی از آثار معرفی شده‌اند که به لحاظ محتوای مطالب، در قالب تاریخ‌نامه‌های محلی قرار گرفته‌اند. در مدخل این بخش آثار یادشده از جهت پراکندگی زمانی، جغرافیایی، جایگاه نویسندگان، انگیزه‌های تدوین‌کنندگان، مخاطبان و ساختار محتوایی، معرفی شده و سپس به صورت مجزا، از جهت سابقۀ مؤلف، اهداف مؤلف، ساختار و محتوای تاریخی مطالب و ساختار ادبی کتاب بررسی شده، در مجموع 25 تاریخ‌نامۀ محلی نقد و بررسی شده‌اند.
بررسی فرهنگ‌نامه‌ها در فصل چهارم صورت گرفته و در مدخل این فصل، ضمن تحلیل و تشریح پراکندگی زمانی و مکانی آثار یادشده، به انگیزه‌های مؤلفان و بررسی و تحلیل ساختار محتوایی آنها نیز پرداخته شده است. سپس فرهنگ‌نامه‌های محلی در طی دورۀ یادشده که تعدادشان چهار عنوان بوده، از جهت شرح حال مؤلفان و متن آثار، همانند تاریخ‌نامه‌های محلی نقد و بررسی شده‌اند.
در فصل پنجم به نقد و بررسی کتاب‌های مزارات پرداخته شده است که پس از بیان پراکندگی زمانی و جغرافیایی و بیان انگیزه‌های کلی مؤلفان این‌گونه آثار و ساختار کلی آنها، در بخش کتاب‌شناسی در مجموع 9 کتاب نقد و بررسی شده‌اند.
نقد و بررسی تاریخ‌های محلی در فصل ششم انجام شده است؛ با این توضیح که در این فصل به بررسی کتبی پرداخته شده که قبل از سده هفتم به زبان عربی تألیف شده‌اند، اما بعدها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند. در این فصل سه کتاب تاریخ محلی پژوهش شده و به مانند فصول پیشین، این آثار از جهت شرح حال مؤلف و محتوای متن ارزیابی شده‌اند.
در فصل هفتم به شش اثری پرداخته شده که اگرچه با هدف و انگیزۀ تاریخ محلی تدوین نشده‌اند، اما به لحاظ موادی که در آنها هستند و اهدافی که نویسندگان آنها داشته‌اند، از منابع تاریخ‌نگاری محلی به شمار می‌آیند. این آثار در سه قالب تاریخ‌های سلسله‌ای (دودمانی)، وقف‌نامه‌ها و کتاب‌های جغرافیای تاریخی تدوین شده‌اند. پایان‌بخش این کتاب نتیجه‌گیری است که با توجه به استناد به نتایج حاصل از بررسی متن پژوهش، نوآوری‌های این پژوهش نیز بیان شده و پیشنهادهایی در راستای تحقق اهداف بیان‌شده، مطرح شده است.
«تاریخ‌نگاری محلی ایران در دورۀ اسلامی؛ از سقوط عباسیان تا پایان صفویان» نوشتۀ دکتر بهمن زینلی در 262 صفحه، شمارگان 300 نسخه و بهای 32 هزار تومان از سوی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر شده است.
منبع: ایبنا