عبدالمحمد آیتی، مترجم، نویسنده و پژوهشگر نامدار معاصر و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. بیشتر کارهای او در حوزۀ ادبیّات فارسى، ادبیات عرب، فلسفه و تاریخ است و ترجمه‌های سلیس و خوشخوان متعدد او از زبان عربی شهرتی ویژه دارد. در اردیبهشت ۱۳۰۵ش در بروجرد به دنیا آمد. در اوان کودکی به مکتب و در مهر ۱۳۱۴ش به مدارس رسمی رفت. دوران شش سالۀ ابتدایی را در دبیرستان‌های اعتضاد، فاطمیه، ناموس و پانزده بهمن بروجرد به پایان رساند و در ۱۳۲۰ش، براى ادامه‌تحصیل، به دبیرستان پهلوى همان شهر رفت. با آنکه تصمیم داشت به دانشسراى مقدماتى اهواز برود، مدرسه را به شوق استفاده از محضر درس آیت‌الله بروجردى رها کرد و از تابستان سال سوم دبیرستان به مدرسۀ طلبگى بروجرد رفت. پس از آن نیز در سال ۱۳۲۴ش براى ادامه دروس حوزوى رهسپار قم شد و چون با مقدمات دروس طلبگی آشنا شده بود، لباس روحانیت پوشید و پس از بازگشت به بروجرد مدّتى به وعظ و روضه‌خوانى مشغول شد. سپس در مهر ۱۳۲۵ش به تهران رفت و به دانشکده الاهیات (آن زمان معقول و منقول) راه یافت و چون قصد داشت در آینده معلم شود، هم زمان با تحصیل، دوره‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی را نیز در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران گذراند. در ۱۳۲۸ش پس از أخذ مدرک لیسانس به دبیری دبیرستان‌های بابل منصوب شد و، از همان سال نخست تدریس، نوشتن را هم شروع کرد. سال بعد، هم زمان با ملی شدن صنعت نفت، در مراسم برگزاری میتینگ صلح در بابل، در پی سرودن قصیده‌اى با مضمون صلح از ادامۀ خدمتش در آن شهر منع شد و ناچار بنا به دستوری که از وزارت رسید به خرم آباد رفت. در ۱۳۳۷ش، مجددا برای تدریس به آموزش و پرورش بازگشت. محل خدمت او این بار ساوه بود. از فعّالیّت‌هاى جانبی او در ساوه تشکیل انجمن ادبى و عضویت در هیئت تحریریه کتاب هفتۀ کیهان و همکاری با برخی مجلات بود. آیتی هنگامی که در ساوه بود نمایشنامه نیز می‌نوشت؛ فردوسی و مرگ یزدگرد از آن جمله‌اند. در ۱۳۴۵ش از طرف بنیاد فرهنگ ایران به او پیشنهاد شد به تهران بیاید و در آنجا کار کند. او این دعوت را پذیرفت، اما پس از مدتی کوتاه به علت شرایط پرزحمت زندگی در تهران و مسئولیت فرزندانش که بر عهده او بود ناچار شد از کار در بنیاد استعفا کند و به ساوه برگردد. پس از آن آیتى در مهر سال ۱۳۴۶ش به گرمسار منتقل شد و دو سال نیز در آنجا به تدریس پرداخت. در سال ۱۳۴۸ش از او برای کار در مرکز انتشارات آموزشى دعوت شد و چندى بعد سردبیرى ماهنامه آموزش و پرورش را برعهده گرفت. او در ۱۳۷۰ش به عضویّت پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسى درآمد و دو سال بعد به مدیریّت گروه تحقیقات ادبى فرهنگستان انتخاب شد. آیتی تا ۱۳۷۹ش مدیریّت این گروه را برعهده داشت و مقدمات کار تنظیم و تدوین دانشنامه به‌همت او انجام شد. از آن پس، تا پایان عمر عضو شوراى علمى دانشنامۀ زبان و ادب فارسى بود. او همچنین از زمان آغاز به کار نشریۀ نامۀ فرهنگستان تا آخر عمر عضو هیئت تحریریۀ آن بود. آیتى در بیستم شهریور ۱۳۹۲ش در سنّ هشتادوهفت سالگى در تهران درگذشت.
حاصل کوشش های علمی او سی و هفت عنوان کتاب، اعم از ترجمه و گزیده و شرح متون کهن ادب فارسی، بیست و سه عنوان ترجمۀ داستان‌های کوتاه و بیش از شصت مقدمۀ عالمانه بر آثار ترجمه شده و مقالاتى در حوزه‌هاى ادبیّات و نقد ادبى، کلام و عرفان، تاریخ و تاریخ اسلام است. به جز چند مجموعه داستان و رمان که آیتی از انگلیسی به زبان فارسی برگردانده است، دیگر ترجمه‌های او از متون عربی قدیم و جدید است. آثار آیتی از حیث سبک و موضوع متفاوت و متنوع است. تنوع آثار ترجمه شده به قلم آیتی که مشتمل بر متن‌های کهن تاریخی، ادبی و جغرافیایی اعم از قدیم و جدید است حاکی از گستردگی اطلاعات تاریخی و جغرافیایی، دینی و ادبی و تسلط او بر فن ترجمه و سبک‌های مختلف ادبی و نوشتاری است. نثر آیتی روان و خوشخوان و بی‌تکلف و در عین حال به فراخور متن فاخر است. آگاهی او از متون کهن فارسی و اشراف او به واژه‌ها نثر او را پخته و استوار گردانیده و سبب شده زبان مناسب هر متنی را که ترجمه می‌کند بیابد. برخى از مهم‌ترین ترجمه‌های او از این آثار است:
قرآن مجید، تهران، سروش، ۱۳۶۷ش؛
نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، ۱۳۷۶ش؛
صحیفه سجادیه، تهران، سروش، ۱۳۷۲ش؛
آمرزش، ابوالعلاء معری، تهران، اشرفی، ۱۳۴۷ش. عنوان اصلی این کتاب الغفران و شامل سه بخش است. آیتی قسمت دوم را تلخیص و ترجمه کرده است.
آواره، رابیندرانات تاگور، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ۱۳۴۴ش؛
باتلاق، می‌کاو التاری، تهران، کیهان، ۱۳۴۱ش؛
بسى رنج بردم: فردوسی در فراز و فرود، اثر الغ‌زاده، نویسنده تاجیک، تهران، سروا، ۱۳۷۷ش. این کتاب در ۱۳۶۹ جایزه دولتی رودکی تاجیکستان را از آن خود کرد. آیتی این اثر را از لهجۀ تاجیکی بازنویسی کرده است.
تاریخ ادبیات زبان عربی، حنا الفاخوری، تهران، توس، ۱۳۶۲ش، که در همان سال به عنوان کتاب سال برگزیدۀ جمهوری اسلامی ایران در ادبیات عرب در بخش ترجمه انتخاب شد.
تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ۵ جلد، عبدالله عنان، تهران، کیهان، ۱۳۶۶-۱۳۷۱ش؛
ترجمۀ مختصر تاریخ‌الدول ابن العبری، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۷۷ش؛
تقویم‌البلدان، عمادالدین اسماعیل ابوالفداء، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش؛
حجاز در صدر اسلام، ترجمۀ اثری ارزشمند از صالح احمدالعلی نویسندۀ عراقی، مرکز تحقیقات حج، ۱۳۷۵ش؛ دربارۀ فلسفۀ اسلامی، ابراهیم مدکور، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱ش؛
رندا، مجموعۀ بیست داستان از بیست نویسندۀ معاصر سوریه، تهران، سروش، ۱۳۷۶ش؛
العبر، تاریخ ابن‌خلدون، ۶ جلد، تهران، مؤسسۀ اطلاعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳-۱۳۷۱ش؛
قصاید سبع علویات، ابن ابی‌الحدید، تهران، بشارت، ۱۳۷۴ش؛
معلقات سبع، تهران، اشرفی، ۱۳۴۵ش؛
شاهنامه بنداری، تحریر عربی فتح بن علی بنداری اصفهانی، تهران، سروش، ۱۳۸۰ش؛
و از تلخیص‌ها و شروح او بر متون ادبی است:
تحریر تاریخ وصاف، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶. آیتی این تاریخ ۵ جلدی را که نثری متکلف و مصنوع دارد در یک مجلد به زبان ساده و روان تحریر کرده و لغت‌های دشوار آن را توضیح داده است.
شرح منظومۀ مانلی و پانزده قطعۀ دیگر از نیما یوشیج، تهران، فرزان، ۱۳۷۵ش؛
شکوه سعدی در غزل، شرح گزیده‌ای از غزل های سعدی، تهران، هیرمند، ۱۳۶۹ش؛
شکوه قصیده، شرح چند قصیده از لامعی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۵ش؛
تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ترجمۀ اثری از ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش؛
ترجمه و تهذیب معجم‌الادبای یاقوت حموی، دو جلد، مستخرج از متن هفت جلدی احسان عباس، تهران، سروش، ۱۳۸۱ش.
آیتی شعر هم می‌سرود. سروده‌های او به سبک قدیم و در قالب قصیده و غزل بود. اشعاری نیز به سبک نو دارد، اما هیچ‌گاه خود را در زمرۀ شاعران مطرح به‌شمار نمی‌آورد.
منابع
آیتى، عبدالمحمّد، «بحر بى‌انتهاى دانش و اخلاق»، (گفت‌وگوى حکیمه دسترنجى با استاد عبدالمحمّد آیتى)، نک: زندگى‌نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد عبدالمحمّد آیتى؛ همو، «گفت‌وگو با عبدالمحمّد آیتى، معلّم، محقّق و مترجم ارجمند بروجردى»، رشد معلّم، دوره ۱۵، ش ۱۵۳، آذر ۱۳۷۹ش؛ همو، «مترجمان عامل نقل فرهنگها هستند»، کیهان فرهنگى، ش ۲۵، فروردین ۱۳۶۵ش؛ همو، «مقدّمه»، نک : غزلهاى ابونواس؛ ابونواس، حسن‌بن هانى، غزلهاى ابونواس، ترجمه عبدالمحمّد آیتى، تهران، ۱۳۵۰ش؛ جشن‌نامه استاد عبدالمحمّد آیتى، زیرنظر غلامعلى حدّادعادل، تهران، ۱۳۸۸ش؛ خرّمشاهى، بهاءالدّین، «آرکائیسم نوین»، نک: زندگى‌نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد عبدالمحمّد آیتى؛ همو، بررسى ترجمه‌هاى امروزین فارسى قرآن کریم، تهران، ۱۳۸۸ش؛ دسترنجى، حکیمه، «زندگى‌نامه»، نک: جشن‌نامه استاد عبدالمحمّد آیتى؛ زندگى‌نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد عبدالمحمّد آیتى، تهران، ۱۳۸۵ش؛ کیهانی، جعفرشجاع، «آیتی آیتی بود»، نامه فرهنگستان، س ۱۳، ش ۲، زمستان ۱۳۹۲؛ محقّق، مهدى، «پیشگفتار»، نک: زندگى‌نامه و خدمات علمى و فرهنگى استاد عبدالمحمّد آیتى.
سمیه ربیعی
منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی