میراث مکتوب – گروه جغرافیای تاریخی پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، نشستی با عنوان «جغرافیای تاریخی منطقه قفقاز» روز چهارشنبه 17دی ماه، با حضور دکتر بهرام امیراحمدیان برگزار خواهد کرد.
قلمرو جغرافیایی قفقاز با وسعتی حدود پانصد هزار کیلومتر مربع در شمال غربی فلات ایران و آنسوی رودهای کورا و ارس، از مناطق مهم جغرافیای امروز جهان شناخته می‌شود. اگرچه امروز این سرزمین دارای حدود و تقسیمات جغرافیایی مشخصی است، اما در متون جغرافیایی و تاریخی متقدم، به گونه‌ای متفاوت معرفی شده است. تاریخ قفقاز در دوره‌های مختلف، گویای آن است که این سرزمین در آغاز به این نام شهرت نداشته و سپس نیز این نام برای قلمرو امروزی قفقاز به کار نمی‌رفته، بلکه به هر بخش از سرزمین قفقاز با نام خاصی اشاره شده که مبتنی بر ویژگی‌های قومی یا نام دودمان‌های فرمانروایی آن بوده است. سرزمین کنونی قفقاز به طور قراردادی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود که از قفقاز شمالی در پاره‌ای از آثار مورخان و جغرافیدانان مسلمان ذکری به میان نیامده و آن دسته هم که از آن یاد کرده‌اند، برای هر منطقه از آن نام خاصی را ذکر نموده‌اند.
مرز ایران با قفقاز (شامل جمهوری خودمختار نخجوان، ارمنستان و آذربایجان) از غرب به شرق همان مرزی است که سرنوشت آن را جنگ‌های ایران و روس و به دنبال آن معاهدات گلستان و سپس ترکمنچای ترسیم کرده‌اند که از نقطه تلاقی رودهای قره‌سو و ارس در دامنه آرارات از دارکلان آغاز و تا رود آستاراچای بین ایران و جمهوری آذربایجان تا ساحل دریای خزر جریان دارد. این مرزهای تحمیلی به دنبال جنگ‌های روسیه علیه ایران، و انعقاد معاهده صلح گلستان (شوال 1228 هـ .ق.) تعیین شد. به موجب این معاهده، کلیه اراضی واقع در شمال رود ارس شامل ولایات قره‌باغ، گنجه، خان‌نشین‌های شکی، شیروان، قوبا، دربند، بادکوبه، طالش، داغستان، گرجستان و محال شوره‌گل، آچوق‌باش، گوریا، منگرلیا، آبخازیا، به روسیه داده شد. پس از پایان جنگ‌های ایران و روسیه، و شکست ایران، در 1243هـ.ق. عهدنامه ننگین دیگری بین ایران و روسیه در روستای ترکمنچای از توابع میانه در آذربایجان منعقد گردید. به موجب این معاهده علاوه بر ایالاتی که طبق معاهده گلستان از ایران جدا شده بود، ایالات نخجوان، ایروان، طالش، قراباغ و شوره‌گل نیز به روسیه واگذار شد و مقرر گردید مبلغ ده کرور (پنج میلیون تومان) هم بابت غرامت به روس‌ها پرداخت گردد. سرحد بین دو کشور نیز رود ارس تعیین شد.
امیراحمدیان در این نشست، ضمن نظری کلی به جغرافیای طبیعی قفقاز، به جغرافیای تاریخی این منطقه طی دوره‌های باستان، و بعد از اسلام خواهد پرداخت. وی پس از بررسی جنگ‌های قفقاز نیز، اوضاع این منطقه را در دوران امپراتوری روسیه، شوروی، و پس از فروپاشی شوروی تاکنون بررسی خواهد کرد.
منبع: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام