میراث مکتوب – فهرست نسخه هاي خطّي كتابخانۀ وزيري يزد: محمّد شيرواني، تهران: انجمن آثار ملّي، 1358-1350، 5ج.
در 15 فروردين 1334 ش، با 1100 جلد كتاب چاپي و خطّي روحاني فرهنگدوست، حجّت الاسلام والمسلمين حاج سيدعلي محمّد وزيري يزدي، كتابخانۀ وزيري يزد در دهليز شمالي مسجد جامع كبير يزد بنيان شد، وزيري كه واعظي آگاه و نامور و روحاني با نفوذي بود، توانست در مدّت كوتاهي گنجينۀ كتاب هاي خطّي كتابخانۀ وزيري را بنيان بگذارد. او در كنار تشويق و ترغيب مردم يزد به اهداء يا فروش كتاب هاي خطّي و چاپي خود به كتابخانه، دست به كار ارزنده اي زد و آن سپردن رونويسي كتاب هاي كمياب و منحصر به فرد خطّي بود كه صاحبان آن حاضر به فروش يا اهداي آن به كتابخانه نبودند و از اين راه ضمن افزودن بر شمارگان نسخ خطّي كتابخانۀ خود، گامي در راه ماندگاري نسخه ها نيز برداشت.
وزيري در كنار تأمين هزينه هاي جانبي كتابخانه از وجوه شخصي خود كه از راه وعظ و ارشاد مردم به دست مي آورد، توانست از وجوه اهدايي برخي دولتمندان فرهنگدوست يزدي هم برخوردار باشد چنانكه دو تن از آنان را به نام آقايان محمّد هراتي يزدي و حسين بشارت را راضي نمود تا ساختمان جديدي را براي كتابخانه، جنب همان مسجد جامع بسازند. او كه مي ديد بواسطۀ نام آوري كتابخانه، هر روزه خواستاراني در خواست اهداي آن را به بنگاه هاي فرهنگي خود دارند، پس از رايزني با انديشمندان و بنابر خوابي كه ديده بود، بهتر آن ديد، از بين دانشگاه تهران و وزارت فرهنگ و هنر، كتابخانه را در سا ل 1348 ش، طبق وقف نامه اي به آستان قدس رضوي بسپارد.
آن گاه بود كه بودجۀ دو چنداني به كتابخانه روي نهاد و هر روزه بر شمارگان نسخ خطّي آن افزوده مي شد، تا اينكه با راهنمايي استادان: ايرج افشار و محمّدتقي دانش پژوه و همكاري كتابخانۀ مركزي دانشگاه تهران قرار شد، فهرست نسخه هاي خطّي اين كتابخانه تهيّه و تدوين شود و اين مهم به آقاي محمّد شيرواني، فهرست نگار كتابخانۀ دانشگاه تهران سپرده شد. سپس در سال 1345 فهرست نويسي آن آغاز شد و شيرواني ضمن سفرهاي چند باره، به فهرست نويسي نسخه هاي خطّي پرداخت. امّا دوري يزد از تهران و دشواري مسافرت بدان شهر، گردانندگان كتابخانۀ وزيري را به اين انديشه انداخت كه خود، همه ماهه بر پايۀ آنچه شيرواني خواسته بود، فهرست كوتاهي از كتاب ها را تهيّه كرده و به تهران بفرستند و طبيعي بود كه در اين ميان، هر بار شخصي كه با برخي از كتاب ها تا اندازه اي آشنا بود، به شناخت نسخه پردازد، و باز به خوبي روشن است كه آن فرد اشتباه كند و بر پايۀ همانندي ها، نام برخي كتاب ها و نويسندگان آن را نادرست تشخيص داده و كتاب هايي چون: تذكرۀ شعراي عصر فتحعلي شاه، گردآوري فاضل خان گرّوسي و ده ها كتاب ديگر بر ساخته شود كه اصلاً وجود خارجي ندارند.
و يا اينكه ديده مي شود، بيش از 200كتاب به نام «رساله در »، «كتاب در »شناخته و به نوعي رفع تكليف شود، در اين فهرست كه نخستين دفتر آن در سال 1350ش و واپسين دفتر آن به سال 1358ش از سوي انجمن آثار ملّي چاپ شده و 3950 نسخه شناسايي شده بود، بيش از 200 كتاب به نام رساله در پزشكي، رساله در فقه، رساله در اصول، رساله در فلسفه و كتاب در دعا و… در اين فهرست آورده شود و چون فهرست نگار اصلي، هيچ گاه فرصت نمي يافت، اصل كتاب را ببيند و يا آگاهي هاي داده شده را با متن اصلي برابري كند به ناچار ده ها نادرستي بدين كتاب راه يابد.اين روند، زماني به يك پديدۀ نادرست علمي تبديل مي شود كه پژوهندگاني از گوشه و كنار دنيا درخواست عكس يا ريز فيلم نسخه را بر مبناي فهرست چاپ شده يا فهرست هاي واسطه اي مي كنند و بدتر آنكه اخيراً كه به همّت ستودني آقاي مصطفي درايتي، فهرستوارۀ دست نوشت هاي ايران (دنا) و فهرست نسخه هاي خطّي ايران (فنخا) چاپ شده است، اين نادرستي ها به متن راه يافته است.
بي گزافه نگارنده كه تاكنون بسياري از فهرست هاي نسخه هاي خطّي ايران را ديده است، نادرست تر و غير علمي تر از اين فهرست، فهرستي وجود ندارد به حدّي كه مي توان يك جلد مستدركات يا نادرست نامه براي اين فهرست چاپ كرد؛ كاري كه چندان درست نمي نمايد.
از آنجا كه شناسنامه و مايۀ افتخار بسياري از كتابخانه هاي ايران و جهان، وجود نسخه هاي خطّي آن است، نسخه هاي خطّي كه گاه از پس سده هاي جنگ و آتش سوزي و غارتگري و ده ها آسيب طبيعي ديگر در امان مانده و به دست كتابخانه رسيده است، چنانكه كهن ترين نسخۀ خطّي كتابخانۀ وزيري يزد، نزهۀ الانفس و روضۀ المجلس، اثر محمّدبن علي عراقي در سال 590 ق است و با توجّه به اينكه نهايت سعي و تلاش مديران كتابخانه هاست كه كهن ترين و نفيس ترين نسخه ها را بخرند و نام كتابخانه را بر صدر نام ديگر كتابخانه ها قراردهند، نگارنده اين درخواست را از مديران كتابخانۀ وزيري و سازمان مادر آن، يعني كتابخانۀ مركزي آستان قدس رضوي مي نمايد كه به همّت فهرست نگاران خبره، اين فهرست از نو تهيّه و تدوين شود و بي گمان به ده ها نسخۀ خطّي ناب و كمياب برخورد شود كه تاكنون نشاني از آن در فهرست ها نبوده است. بويژه آنكه تعداد كتاب هاي خطّي كتابخانۀ وزيري اكنون به 4600 نسخه رسيده است.
فهرست نامبرده به رغم كوشش و تلاشي كه از سوي مدير و فهرست نگاران كتابخانۀ وزيري انجام شده، داراي كاستي ها، نادرستي ها، و كمبودهاي چندي است كه فهرست وار بدان اشاره مي شود
1-عدم يك دستي در ذكر شمارۀ نسخه، چنانكه جلدهاي 1 و 2، در آغاز، شمارۀ نسخه آمده و سپس نام كتاب و جلدهاي 3 تا 5 ابتدا شمارۀ نسخه است و بعد مشخصات و سپس نام كتاب.
2- اشتباه در شناسايي كتاب.
3-عدم دقّت و وقت گزاري در شناسايي نسخه ها، چنانكه اشاره شد بيش از دويست جلد كتاب، نام «رساله در… » يا «كتابِ…» دارند.
4-عدم ذكر نام مؤلّف براي برخي كتاب ها.
5-وجود ده ها غلط چاپي در سراسر دورۀ 5 جلدي.
6-نادرست بودن آغاز و انجام برخي نسخه ها.
7-برخي كتاب ها، مجموعه بوده كه به نام نسخۀ واحد آمده است.
8-نادرستي تاريخ تحرير برخي كتاب ها.
از اينرو نگارنده براي اين كه مشتي از خروار را نشان دهد، بر مبناي ياددادشت هاي سردستي آقاي مصطفي فايزي (فهرست نگار كتابخانۀ وزيري) و خود نگارنده، تنها برخي از نادرستي هاي نام كتاب و مؤلّف جلد نخست اين فهرست را يادآوري مي كند و از ذكر ديگر موارد چشم پوشي مي كند تا خوانندگان اين نشريۀ وزين و تخصّصي، خود حديث مفصلي بخوانند از اين مجمل:
نسخۀ شمارۀ 3- مقتل Ñ نام درست: روضۀ الشهدا: ملاحسين واعظ كاشفي.
ش 4 -كشف الرموز الخفيّه، اثر شيخ محمّد بن حسن بن شهيد ثاني است نه شيخ بهايي.
ش 9 – تحفۀ الزائر، اثر محمّد باقر بن ملا محمّد تقي مجلسي است، نه ملاّمحمّدتقي مجلسي.
ش 22- كشف حقايق، اثر سيّدمحمّد رضوي (نواب وكيل التوليۀ رضوي) كه بدون نام آمده است.
ش39 – منتهي المطلب في تحقيق المذهبÑ مختلف الشيعه في احكام الشريعه.
ش 43- نام كتاب، قصّۀ حضرت رسول است.
ش 56- المجالۀÑ العجالۀ المحتاج الاتوجيه المنهاج.
69 و 68- روضۀ الصفا از ميرخواند است، نه خواند مير.
71- طريق النجاۀ Ñ طريق النجاۀ في علم الطريقه.
79- حملۀ حيدري، اثر محمّد رفيع باذل مشهدي است، نه بمان علي راجي كرماني.
90- نام رسالۀ نخستين، انيس العاشقين ومعراج المتهجّدين است.
101- درّۀ نادريÑ درّۀ نادره.
126- حملۀ حيدري، اثر محمّد رفيع باذل مشهدي است.
139- المكاسب Ñرياض المسائل، اثر سيدعلي طباطبايي.
152- قرابادين Ñذخاير التركيب مشهور به قرابادين كبير، اثر سيد محمّدحسين عقيلي علوي خراساني.
165- عين البكاء، اثر محمّد تقي بن ملاّ احمد است، نه ملاّ علي بروجردي.
191 – بخش دوم، انيس العشّاقÑ زبدۀ التصانيف.
206 – منهج الصادقينÑ خلاصۀ المنهج.
238- مجمع الانوار و قوامع الكفّارÑ لوامع الانوار، مجمع الانوار و قوامع الكفّار.
310- ترجمۀ مكارم الاخلاقÑ محاسن الآداب، از محمّد بن عبدالكريم انصاري استرآبادي.
348- ديوان جيحونÑ ديوان ظهير فاريابي.
353- رياض الساجدينÑ رياض السالكين.
371- مقتل Ñمحرق القلوب، اثر مهدي بن ابي ذرالنراقي.
434- حاشيۀ القواعدÑ جامع المقاصد في شرح القواعد.
451- بخش دوم، شرح تجريد الاعتقادÑ شوراق الالهام، اثر ملاّ عبدالرّزاق لاهيجي.
452- تذكرۀ شعراي عصر فتحعلي شاه، اثر فاضل خان گرّوسي Ñمدايح الحسينيّه يا امينيّه يا تذكرۀ باقي، اثر ميرزا عبدالباقي باقي اصفهاني.
455- حقّ اليقين Ñحليۀ المتّقين.
471 – تحفۀ البيان Ñ تحفۀ البيان في حفظ الصحّۀ وردها في ابدان الانسان، اثر حكيم عبدالله بن كمال الدين حسين طبيب است.
477- مجموعه است، بخش اوّل، رساله در علم، ظاهراً از احمد بن محمّديزدي.
حكمت، علي اصغر: بخش دوم بحورا الجواهر في اصول العقايد.
478- مجموعه است، بخش اوّل: اشجار و اثمار، بخش دوم، الاختيارات العلائيه، اثر محمّد بن علي بن الحسيني الشيرازي.
489- عوالم العلوم و المعارف و الاحوالÑ سرور المؤمنين، اثر احمد بن محمّد الحسيني الاردكاني.
495- معراج المؤمنين، اثر رستم خان بن صفي قلي خان است، نه محمّد جعفر.
پايان بخش اين گفتار، نقل بخش هايي از ديباچۀ استاد ايرج افشار بر اين فهرست است كه در اهميّت نسخه هاي خطّي وزيري نوشته است:
«1- يكي آنكه نشان دهندۀ كوشش و پيگيري و علاقه مندي و گذشت عالي حضرت آقاي وزيري است كه توانسته است در طول قريب بيست سال چنين مجموعه اي از كتب خطّي جمع آوري كند و براي ماندگار بودن آن، كتابخانه را بر آستان قدس رضوي وقف كند و به منظور استفادۀ همگان از آن با گشاده دستي برخورداري از آن را بر مردم شهر خود و دانش دوستان جهان سبيل گرداند.
2- ديگر آنكه اين مجموعه از پراكندگي محفوظ ماند و كتاب هايي كه هر يك در گوشه اي از خاك يزد و در خانه اي فراموش مانده بود، در يك جا گرد آمد.
3-ديگر آنكه بسياري از اين كتب، از آن مؤلّفان و كاتبان يزدي يا داراي يادگار مردمان يزد و از قرون ماضي است و براي تاريخ شهر يزد و جامعۀ فرهنگي آن خالي از فوايد بسيار نيست.
4-ديگر آنكه عدّه اي از كتب خطّ قديم و نسخ نادر در اين مجموعه ديده مي شود كه لازم بود حتماً فهرست آن ها در دسترس قرار گيرد و اين خدمت توسّط آقاي شيرواني به انجام رسيده است.» ( ج1،ص7)
حسین مسرت
منبع: گزارش میراث 62 – 63