میراث مکتوب – جُنگ رباعی، کتابی بسیار عالی و نتیجه زحمات سالیان طولانی است که پژوهشگر ارجمند و شاعر خوش‌ذوق، سیدعلی میرافضلی متحمل شده‌اند؛ تقریباً بیش از20 سال. این کتاب در شمار معدود کتاب‌های تحقیقی برجسته در سال‌های اخیر در حوزه ادبیات کلاسیک فارسی، به‌خصوص در تصحیح متون و در یک زیرشاخه دیگر این رشته به نام «بازسازی آثار ادبی کهن مفقود» قرار می‌گیرد.
تدوین و تحقیق چنین کتابی بسیار زحمت برده است. چند ده نسخه خطی برای این کار دیده شده یا به آنها به صورت مشورتی مراجعه شده است. در مورد متون چاپی هم می‌توان گفت این کار کاری فراتر از نسخه‌های چاپی است. پدیدآور، در گزینش منابع بی‌نهایت دقیق و وسواس‌گونه رفتار کرده تا از ماخذ و نسخه‌های خیلی معتبر استفاده کند.
وقتی ایشان ماخذ چاپی شعر فارسی را که از دید اغلب پژوهشگران حوزه شعر فارسی ماخذی معتبر محسوب می‌شوند با نسخه‌های خطی سنجیده‌اند متوجه شده‌اند که آن کتاب‌ها چه نواقصی داشته است؛ حتی کتاب‌هایی که افراد بزرگ و نام‌آوری آنها را تصحیح و چاپ کرده بودند.
این نشان می‌دهد که در این روزگار باید از «انبوه‌‌کاری» و تعریف پروژه‌های کلان فاصله گرفت و به‌خصوص در زمینه ایرانشناسی و تصحیح متون، به تدقیق و جزئی‌نگری اندیشید، نه به پروژه‌های کلان. به نظر می‌رسد وقت آن رسیده که متمرکز جزئیات شویم و دیگر آن دید نشر آثار به صورت انبوه را کنار بگذاریم و سعی کنیم دقت و تمرکز بیشتری به خرج دهیم.
پدیدآور و مصحح جُنگ رباعی نیز همین دقت نظر را داشته‌اند و روی کارهایی که پیش از این بعضا منتشر شده بوده یا فکر می‌کردیم پرونده‌شان بسته شده تمرکزی دوباره کرده‌اند و متوجه شده‌اند مثلا در دیوان امیرمعزی می‌توان جای خالی چند ده رباعی (بیش از دویست رباعی) را نشان داد یا به پیکره اشعار سنایی نزدیک سیصد رباعی می‌توان افزود.
مطلبی که شاید باورکردنش در وهله نخست سخت یا غیرممکن به نظر‌آید، اما ایشان نشان داده‌اند که باید با حوصله و صبر و دقت و نیز با بازبینی مجدد نسخ خطی به ادبیات کلاسیک نگاهی تازه داشت.
یک نکتۀ دیگر هم که به نظر لازم به یادآوری است این است که از سال‌ها پیش که کتاب رباعیات خیام آقای میرافضلی منتشر شد استاد شفیعی‌کدکنی نظر مثبتی روی کارهای ایشان و به‌ویژه همان تک‌نگاری مرتبط با خیام داشتند و درواقع همیشه مشوق آقای میرافضلی بوده‌اند. مشهور است در بین برخی از پژوهشگران که استاد دکتر ریاحی نیز که یکی از کارهای درخشان در زمینه رباعی‌شناسی را در سال‌های نه‌چندان دور انجام داده بودند، با نشر مقالاتی از جناب میرافضلی، کارهای ایشان را در ترازی بالاتر از سایرین قرار داده بوده و هرگونه پژوهشی درباره این قالب را منوط به استفاده از آثار ایشان دانسته بودند.
اینکه جُنگ رباعی با نگاه به دواوین و جنگ‌های شعر فارسی، تمرکز خود را روی یک قالب خاص، رباعی، گذاشته نکته بسیار مهمی به نظر می‌رسد. از این به بعد اگر بخواهیم متون را با یک نگاه پژوهشی، یک نگاه تحلیلی و همچنین یک نگاه غیرسطحی بررسی کنیم، نباید این‌گونه باشد که کار تصحیح دیوان‌ها اعم از غزل، قصیده، قطعه و رباعی را تنها یک نفر بر عهده داشته باشد. قالب‌ها را هم باید دسته‌بندی کنیم و تخصصی به آنها نگاه کنیم؛ یعنی اگر کسی در قالب غزل کار کرده است باید به غزل‌های فی‌المثل انوری بپردازد یا خاقانی یا سنایی یا هرکسی دیگر به همین شکل. همچنین رباعی‌پژوهی یک شاخه بسیار دشوار است که آن نیز باید پژوهشگران خاص خود را داشته باشد که بتوانند سال‌ها روی آن تمرکز کنند و اطلاعات پراکنده را فراهم آورند؛ و این وضعیت، به سبب وجود رباعی‌های سرگردان است. مجموعه‌های ادبی چندی شامل رباعی و از دوره کلاسیک جود دارد که بحث رباعیات سرگردان را خیلی دامن زده است. به نظر می‌آید که باید به شکل کاملا تخصصی و ریز به این قالب و نیز سایر قوالب نگاه کرد. بعضی معتقدند در پژوهش‌های ادبی معاصر به یک قالب بیش از سایرین پرداخته شده است و مثلا یکی از قوالب، از منظر جایگاه پژوهشی وضع بهتری دارد. اما با کمی جزئی‌نگری به نظر می‌رسد پیشرفت مطالعات مربوط به همه قوالب تقریبا به یک میزان بوده است. البته که کارها بدون پیشرفت نبوده و به میزانی خاص حرکت‌هایی کرده‌ایم، ولی اگر بخواهم کلی به همه قالب‌ها نگاه کنم باید گفت که حق هیچ‌کدام در پژوهش‌های ادبی معاصر چنانکه باید ادا نشده است. ما تنها روی دو، سه شاعرمان کار خیلی جدی انجام داده‌ایم و پرونده پربرگ و باری داریم که البته بسیاری معتقدند تنها برگ زیاد است و بار پژوهشی چندان نیست. اگر دو، سه شاعر را استثنا کنیم به سایر بزرگان آن‌گونه که باید پرداخته نشده است. انوری از شاعرانی است که در قصاید، غزلیات و سبکی که او در زبان شعری، مثلا در قطعاتش ایجاد کرده، شاعر برجسته‌ای است. با این حال نمی‌توان کار شاخصی را که در مورد این شاعر انجام شده باشد و از جامعیتی برخوردار باشد، نام برد. بعضی از کارها اشاره‌وار و گذرا انجام شده و بعضی از کشفیات در آنها مجال مطرح شدن یافته است، اما هیچ‌وقت در شعر او عمیق نشده‌ایم.
پژوهشگر جنگ رباعی از کسانی است که در زمینه ادبیات کلاسیک فارسی و به‌ویژه یک قالب پراهمیت ایرانی که از اختصاصات شعر فارسی در ادبیات جهان محسوب می‌شود، یعنی رباعی، سال‌ها تلاش و تتبع کرده است و این کتاب ایشان یکی از کارهای پرشماری است که او از اواخر دهه شصت خورشیدی به بعد، خیلی بابرنامه و اسلوب‌مند آن را مدیریت کرده و باید سخت به ایشان تبریک گفت برای نشر مجلد نخست آن؛ و آرزومند دیدار مجلدات بعدی اثر بود.
جواد بشری
منبع: فرهیختگان