کتاب مبین ترجمه تفسیر قرآن
کتاب مبین، نامی است که شیخ نورالدین محمد بن مرتضی، برادرزاده فیض کاشانی(م1091) برای این ترجمه-تفسیر، برگزیده است. نسخه کامل این اثر که دستنوشته خود مؤلف است، و یکسره روی آن تأمل می کرده و خط‌خوردگی‌هایش همچنان در سراسر آن باقی است، در اختیار مرحوم آیت الله حاج سید محمدعلی روضاتی بود که بعدها در دوره حضورم در کتابخانه مجلس، به یمن مساعدت حضرت حجت الاسلام و المسلمین سید جواد شهرستانی، به این کتابخانه انتقال یافت و به شماره 19654 ثبت شد. همان زمان، تصویری از این نسخه گرفتم و مصمم شدم تا آن را به چاپ برسانم.
نسخه‌ی دیگری از این اثر به شماره 1384(تفسیر 182) با تاریخ کتابت 1274 در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد که تصویر دیجیتالی آن را هم به لطف جناب آقای زاهدی ریاست کتابخانه آستان قدس دریافت کردم. این نسخه به احتمال بسیار، 154 سال پس از ترجمه، از روی نسخه مؤلف نوشته شده است، بنابرین امتیاز خاصی ندارد علاوه بر آن که در بخش هایی که مقابله گردید، معلوم شد اغلاط زیادی در آن رسوخ کرده است. با این حال، به احتمال زیاد، به دلیل از بین رفتن نسخه‌ی دستنوشته مؤلف، مرحوم آقای روضاتی، صفحه اول را از روی نسخه مشهد نوشته است. اشکال این است که صفحه نخست نسخه مشهد نیز در چندین مورد، سفید مانده و به نظر می رسد زمانی که از روی نسخه مؤلف نوشته شده، در صفحه اول دستنوشتة مؤلف نیز به دلیل فرسودگی، موارد ناخوانا وجود داشته است.
ویژگی های نسخه
نسخه دستنوشته مؤلف شامل 273 فریم است که هر فریم دو صفحه روبرو و هر صفحه شامل 22 سطر است. همان طور که گفته شد، متن قرآن به علاوه ترجمه به صورت مزجی در این نسخه آمده است، به طوری که هر بخش آیه، بر اساس تقسیمی که خود مؤلف به لحاظ تقطیع معنایی در آن می‌فهمیده، آورده و سپس ترجمه-تفسیر آن بیان شده است.
همان طور که گذشت صفحه اول نسخه مزبور توسط آقای روضاتی به احتمال بسیار زیاد از روی نسخه مشهد نوشته و ضمیمه نسخه شده است. این صفحه، شامل مواردی از کلمات ناخواناست. برای این که صفحه نخست به این شکل، باقی نمانده و روان خوانده شود، مجبور شدیم موارد جا خالی را با حدس خود و البته در کروشه بیفزاییم که ملاحظه خواهید فرمود. علاوه بر آن، در یک مورد و در همان صفحه نخست که قدری مغشوش است، متن تغییر مختصری یافت. مترجم در خصوص «الرحمن الرحیم» آیه دوم فاتحة الکتاب چنین نوشته‌اند: «مهربانست بار دیگر در آخرت بایجاد جهانیان و احسان بخصوص مؤمنان». این عبارت متناسب و منطبق با معنا و مفهومی که از «الرحمن الرحیم» در «بسم الله الرحمن الرحیم» آمده بود، به این شکل تغییر یافت: «مهربان است بار دیگر به ایجاد جهانیان، و در آخرت با احسان به خصوصِ مؤمنان». تعبیر «بار دیگر» می تواند ناظر به تکرار آن بعد از بسم الله الرحمن الرحیم باشد، و ایجاد جهانیان نیز به مناسبت «العالمین» آیه قبلی است، و بر اساس روش مؤلف که بناست ترجمه-تفسیر باشد نه ترجمه صرف، در بسیاری از موارد ترجمه با ملاحظه آیه قبل و بعد صورت می‌گیرد. در هر حال، معنای «الرحمن الرحیم» همین است که خداوند لطف عمیم خود را در دنیا با ایجاد همه عالیمان و لطف خاص خود را به مؤمنین در آخرت خواهد داشت.
اما در موارد بسیار اندکی در این ترجمه، کلماتی در کروشه افزوده شده که غالب آنها نوعی معادل برای معنای نوشته شده توسط مترجم است. این در موارد بسیار اندکی است که کلمه ارائه شده برای عامه اندکی نامتعارف بوده و ما در کروشه با افزودن = معادل دیگری برای آن آورده ایم. در اندک مواردی هم، کلمه برای تکمیل جمله، در کروشه افزوده شده است. منهای این موارد، مطلب دیگری در مجموعه ترجمه، افزوده یا کاسته نشده و اگر نقصی دیده شود بر عهده بنده خواهد بود.
هدف از این ترجمه از زبان مؤلف
در این باره، هیچ توضیحی بهتر از آنچه مترجم نوشته نیست. بر اساس توضیح وی این ترجمه-تفسیر، بر اساس نقصی که در کارهای موجود در ترجمه ها و تفسیرهای قرآن کریم بوده، به انجام رسیده است. نورالدین در مقدمه کوتاه، اما بسیار رسای خود می گوید که تفاسیر عربی و فارسی فراوانی برای قرآن نوشته شده که هدف آنها، آشکار کردن معانی کلام الهی بوده است؛ هدفی که در وقت خواندن قرآن با تدبّر در آن بدست می آید. از نظر وی اشکال عمده این تفاسیر این است که به سبب «ایجاز الفاظ یا اطناب مؤدی به اشمئزاز» چنان است که در وقت خواندن، امر تدبر در قرآن را ناممکن می کند. یعنی شما همزمان نمی توانید هم قرآن بخوانید و هم در معانی آن تأمل کنید؛ در کنار آن، ترجمه های تحت اللفظی هم به دلیل «انجماد بر ترجمه ظاهر الفاظ» از رساندن معنای آیات الهی، قاصر هستند. بدین ترتیب نیاز به متنی به شکل ترجمه-تفسیر کوتاه است، آنچنان که قاری قرآن، همزمان با قرائت بتواند در معانی آیات الهی نیز تدبّر کند.
مترجم در این باره گوید: «لهذا به خاطر فاطر این خادم علوم دین مبین … رسید که تفسیر بسیار مختصری در نهایت وضوح به زبان فارسی بنگارد». اثر حاضر، در این زمینه و با این هدف فراهم آمده و به گونه ای است که متن کامل قرآن با ترجمه-تفسیر کوتاه که حالت تحت اللفظی هم ندارد، و نکات تفسیری بسیار مختصری در حد روشن کردن مقصود آیات در آن آمده، نوعی اثر مزجی و ترکیبی بین قرآن و تفسیر فراهم آورده است. بدین ترتیب، هم می شود از آن به عنوان یک قرآن استفاده کرد و هم ترجمه را با اشارات تفسیری مختصر ملاحظه کرد.
مترجم سپس به نکات تفسیری که در ترجمه وارد کرده پرداخته و مهم ترین ویژگی آن را این می داند که ترجمه اش «بر وفق اخبار ائمه‌ی معصومین؟عهم؟ که در تفسیر آیات به نظر رسیده» نوشته شده است، اما اگر خبری از ائمه؟عهم؟ نبوده «بر طبق اقوال مفسّرین» نوشته شده، البته با نوعی انتخاب به این شکل که «آنچه به فهم‌ها اقرب» بوده انتخاب شده است. بدین ترتیب هدف اصلی این بوده است که « عامّه مردمان در اثنای تلاوت قرآن از آن منتفع» شوند.
اما این مسئله که منبع اخبار نقل شده در این کتاب، از کجاست مترجم در همان مقدمه کوتاه گفته است که «مآخذ اخبار و اقوالی که ایراد می‌نمایم، در تفسیر صافی منسوب به عمّ، استاد متعالی، عالم ربّانی محمد محسن بن مرتضی الکاشانی» یعنی فیض کاشانی است که از تفاسیر خوب شیعی محسوب می شود و جمع میان روایت و درایت است. مترجم در پایان نام انتخابی خود را برای این کتاب آورده و گفته است «این تحفه گرامی را به کتاب مُبین نامیدم». سپس آرزوی کرده است که « مقبول طباع اکثر عباد با رَشاد بوده، ذخیره یوم المعاد» خود او باشد به حق محمد و آل محمد.
براي آشنايي بيشتر با اين اثر اینجا كليك كنيد.