از روزگاری که رینولد نیکُلسون، خاورشناس بی‌همتای انگلیسی، به تصحیح مثنوی دست یازید بیش از هشتاد سال می‌گذرد. اکنون دیگر امکان این هست که با استفاده از نسخه‌های کهنی که در این سالها پیدا شده و بعضاً به همت محقّقان معرفی یا چاپ شده است به تصحیح نهایی مثنوی پرداخت و به کلام مولانا نزدیک‌تر شد.
متأسفانه از بیشتر متون مهم فارسی تصحیح روشمند و قابل اعتمادی در دست نداریم. مثلاً از آثار نظامی هیچ چاپ درخوری موجود نیست. هنوز هم چاپ محمدعلی فروغی از کلّیات سعدی بعد از گذشت سالیان دراز یگانه مرجع پژوهشگران باقی مانده است. ویس و رامین، کلّیات سنایی، کلّیات خاقانی و بسیاری از متون دیگر نیز وضعیتی مشابه دارد. یکی از علل این مسئله آن است که تحقیقات جانبی پیرامون متون فاخر ادبی هنوز به اندازۀ کافی صورت نگرفته است. از جملۀ این تحقیقات یا بهتر بگوییم مهم‌ترین آنها این است که دستنویسهای کهن این متون شناسایی شوند و به طریق نسخه‌برگردان (چاپ عکسی/ فاکسیمیله) به صورتی علمی به طبع برسند تا میزان اعتبار آنها نمایان شود و در دسترس همۀ محقّقان نیز قرار گیرند. البته لازم است نسخه‌هایی که به صورت عکسی چاپ می‌شوند از هر حیث ارزشمندی داشته باشند و ضمناً مقدمه‌هایی نیز بر آنها نگاشته شود که راهگشای محققان بعدی باشد.
از نسخه‌های قدیم مثنوی تا کنون نسخۀ کامل قونیه (مورّخ ۶۷۷ق) و به‌تازگی دفترهای چهارم و ششم، که دومی به خط سلطان‌ولد است، به چاپ نسخه‌برگردان رسیده است. کتاب حاضر سومین مثنوی کهنی است که به صورت عکسی در دسترس محقّقان قرار می‌گیرد.
نسخه‌ای که اینک توسط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی چاپ عکسی شده است دفتر چهارم مثنوی است (مورّخ ۷۰۱ق) که به شمارۀ ۲۹۴۲ در کتابخانۀ مرکز احیاء میراث اسلامی در قم نگاه‌داری می‌شود و قدیمترین مثنوی موجود در ایران و پنجمین نسخۀ شناخته‌شدۀ دفتر چهارم مثنوی در دنیاست. اهمیتش برای کسانی که آرزوی تصحیح مثنوی در سر دارند در آن است که با نسخۀ قونیه هیچ‌گونه خویشاوندی ندارد و ممکن است به‌واسطۀ یک یا چند پشت به نسخه‌ای از دفتر چهارم برسد که در زمان حیات مولانا و پیش از بازخوانی اشعار بر او و اعمال اصلاحات وی استنساخ و تکثیر شده بوده است.
در این چاپ، برای مزید استفادۀ خوانندگان، در بالای صفحات متن عکسی شمارۀ ابیات مثنوی مطابق چاپ نیکلسون آورده شده است.
در مقدمۀ دکتر رجبی، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بر این کتاب می‌خوانیم:
مثنوی معنوی میراث ارزشمند مولانا جلال الدین محمد بلخی است که بی‌گمان باید آن را بزرگ‌ترین منظومۀ عرفانی در زبان فارسی دانست. در حقیقت چکیدۀ آنچه محصول جهان‌بینی عمیق مولاناست در لابلای ابیات مثنوی مسطور است و با مطالعۀ آن می‌توان به خوبی با بخش عظیمی از معارف اسلامی و عرفانی تا سدۀ هفتم هجری آشنا شد. ضمن اینکه میراث عرفانی پس از آن نیز تا حدود زیادی وامدار این کتاب است. چنانکه مولانا خود پیش‌بینی کرده است: «بعد از ما مثنوی شیخی کند و مرشد طالبان گردد و سایق و سابق ایشان باشد».
هم از این رو تلاش برای احیای این متن گرانسنگ یکی از مهم‌ترین اولویت‌های فرهنگی ماست. مخصوصاً با توجهی که خوشبختانه امروز در تمام دنیا به آثار مولانا بویژه مثنوی می‌شود بر ماست که به عنوان هموطنان مولانا و هم‌زبانان او در ارائۀ این نوع تحقیقات پیشگام باشیم. برای رسیدن به متنی منقح و نزدیک به سرودۀ مولانا دسترسی محقّقان به نسخ قدیم شرط نخست است. خاصه آنکه تعداد اندکی دستنویس کهن از مثنوی به جا مانده است.
نسخۀ حاضر قدیمترین نسخۀ مثنوی موجود در ایران و یکی از کهن‌ترین نسخ مثنوی در میان نسخه‌های شناخته‌شده در دنیاست و انتشار آن به صورت نسخه‌برگردان کاری بود بس ضروری که خوشبختانه کتابخانۀ مجلس توانست آن را به صورتی درخور منتشر سازد. دستنویس حاضر به سبب قدمت و نیز دارا بودن ویژگی‌های خاص متن‌شناختی از جمله ضبط‌های متفاوت و تعداد ابیات آن و همچنین تا حدودی ویژگی‌های نسخه‌شناختی مانند مشکول بودن برخی کلمات می‌بایست به صورت عکسی به چاپ می‌رسید تا پژوهشگران بتوانند با دیدن اصل نسخه خود دربارۀ چگونگی استفاده از آن بسته به موضوع تحقیقشان تصمیم بگیرند.
از دو فاضل ارجمند که این نسخه را در مقدمه به خوبی شناسانده‌اند و تحقیقات جامعی نیز در باب سرایش و کتابت مثنوی و همچنین دستنویس های قدیم و مهم مثنوی انجام داده‌اند سپاسگزاریم.
دفتر چهارم مثنوی معنوی چاپ عکسی نسخه خطی شماره ۲۹۴۲ مرکز احیاء میراث اسلامی، کتابت ۷۰۱ ق، به کوشش محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش به تازگی از سوی انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.
منبع: بساتین