میراث مکتوب- کتابخانۀ آستان قدس رضوی از مجموعه‌های بزرگ و بسیار نفیس ایران و از دیدگاه گنجینه‌هایی چون مصاحف بسیار ارزشمندی که دارد، در جهان کم‌نظیر است. از دیدگاه فهرست‌نویسی نیز این کتابخانه از مجموعه‌های پیشگام در ایران بوده است، چنانکه سه جلد نخستِ آن با عنوان «فهرست کتب کتابخانۀ مبارکۀ آستان قدس رضوی علی مشرفها آلاف السلام» در سال 1305خ به قلم عبدالعلی اوکتائی نگاشته شده و همراه با جلد نخست «فهرست کتابخانۀ مجلس» که در همان سال منتشر شد، جزو نخستین فهارس نوین در ایران به شمار می‌آیند.
فهارس اوکتایی به شیوۀ موضوعی طبقه‌بندی شده و کتاب‌های هر موضوع، به تفکیک خطّی و چاپی به‌صورت الفبایی شناسانده شده‌اند. شیوۀ فهرست‌نویسی موضوعی، به‌ویژه در سدۀ 19 میلادی در بسیاری از کتابخانه‌های فرنگی اجرا شده بود و نسبت به موجودی آن کتابخانه‌ها مطلوب بود. از دیدگاه دسترسی سریع پژوهشگران به آثار موجود از یک موضوع نیز این شیوه کارآیی بیش‌تری داشت؛ امّا برای کتابخانه‌هایی مانند کتابخانۀ آستان قدس رضوی که همواره در حال افزایش نسخه‌ها هستند، چندان مناسب نیست، با این حال فهرست‌نویسی نسخه‌های آن کتابخانه در سال‌های بعد نیز همچنان به‌صورت موضوعی تدوین و منتشر شده است. البته اینگونه کاستی‌ها با انتشار نمایه‌هایی چون «فهرست الفبایی کتب خطّی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی» (محمّد آصف فکرت، 1369خ) و نمایه‌هایی چون «فهرست ترتیبی شمارۀ نسخه‌ها» (آنگونه که برای کتابخانۀ ملّی ملک انجام شد) قابل رفع است. ضمن اینکه سپردن فهرست‌نویسی نسخه‌های هر موضوع به کارشناسان آن رشته می‌تواند بر دقّت کار بیفزاید و از لغزش‌های احتمالی جلوگیری کند.
باید گفت که بسیاری از فهارس آستان قدس رضوی جزو فهارس خوب سال‌های گذشته بوده‌اند و برخی موارد، مانند جلدهای هفتم و هشتم که توسّط دانشمند زنده‌یاد استاد احمد گلچین‌معانی نوشته شده‌اند، آثار تحقیقی ارزشمندی به شمار می‌آیند.
به هر حال، پس از چند سال وقفه در انتشار فهارس کتابخانۀ آستان قدس رضوی، خوشبختانه جلد سی‌ویکم آن که به نسخه‌های موضوع فقه اختصاص یافته، چندی پیش (1402خ) منتشر شد. پیش از این نیز جلد بیستم فهرست نسخه‌های آستان قدس رضوی به موضوع کتب فقهی چاپ‌نشده اختصاص یافته بود که توسّط یکی از دو فهرست‌نویس جلد سی و یکم، یعنی جناب آقای غلامی مقدم، تألیف و منتشر شده است که نشانگر ارجاع فهرست‌نویسی اینگونه موضوعات به کارشناس آن است.
نسخه‌های این جلد توسّط آقایان براتعلی غلامی مقدم و سیّدرضا صداقت‌حسینی به‌صورت جداگانه فهرست‌نویسی شده و پس از تنظیم عناوین در جایگاه الفبایی خود، به‌صورت یکجا منتشر شده‌اند. در عین حال، برای تفکیک کار هرکدام از فهرست‌نویسان، نسخه‌های فهرست‌شده توسّط آقای صداقت‌حسینی با نشانۀ ستاره مشخّص شده است.
فهرست‌نویسی نسخه‌های مرتبط با علم فقه، دارای ظرافت‌ها و پیچیدگی‌های ویژۀ خود است. در زمینۀ متون مبسوط فقهی، معمولاً مجلّدات یک دوره پراکنده شده و اجزایی از آن‌ها به یک کتابخانه می‌رسد که شناسایی هرکدام از اجزاء، مستلزم آشنایی قبلی با متن یا مراجعه و سنجش با متون مشابه است. در کتاب‌های درسی یا متون مورد رجوع فراوان نیز گاهی برگه‌های آغاز و انجام همین اجزاء نیز دچار افتادگی می‌شوند که این مشکل نیز شناسایی نسخه‌ها را دشوار تر می‌کند. تعدّد تک‌نگاری‌ها دربارۀ موضوعات جزئی‌تر فقهی و مواردی چون رسالاتی در پاسخ به مسائل نیز بر تعدّد و گوناگونی متون فقهی افزوده و در نتیجه، موفّقیّت در فهرست‌نویسی این متون، وابسته به تبحّر فهرست‌نویس در متن‌شناسی آثار فقهی خواهد بود. در برخی زمینه‌ها نیز کاستی منابع و نسخه‌های یک اثر بر دشواری کار می‌افزاید. برای نمونه، نسخه‌های متون فقهی شیعی عمدتاً در کتابخانه‌های ایران موجود هستند و در کشور ترکیه چندان فراوانی ندارند و به همین دلیل فهرست‌نویسان آن کشور در شناسایی این متون چندان موفّق عمل نمی‌کنند. عکس آن دربارۀ متون اهل تسنّن و فهرست‌نویسان ایرانی صادق است.
برخی موارد مانند نسخه‌های متون فارسی فقهی نیز دشواری‌های ویژۀ خود را دارند و چون معمولاً کم‌نسخه هستند، شناسایی آن‌ها گاه بسیار دشوار است. ظاهراً با توجّه به همین کاستی‌ها بود که استاد زنده‌یاد محمّدتقی دانش‌پژوه، فهرست مشترک موسوم به «فهرستوارۀ فقه هزار و چهارصدسالۀ اسلامی در زبان فارسی» را تألیف کردند.
به هر حال، انتشار این جلد از فهارس کتابخانۀ آستان قدس رضوی، خبری خوش برای پژوهشگران متون و به‌ویژه فهرست‌نویسان است، زیرا منبعی دیگر را برای تسهیل پژوهش‌های بعدی در دسترس قرار داده است. امیدواریم انتشار جلد سی و یکم، مقدّمه‌ای بر تسریع انتشار جلدهای بعدی باشد تا ارزش‌های پنهانی گنجینۀ ارزشمند و کم‌نظیر آستان قدس رضوی را بیش از پیش نمایان سازد.
مؤسّسۀ پژوهشی میراث مکتوب-علی صفری آق قلعه