میراث مکتوب- در گذشته سفرنامه‌نویسی خیلی رونق نداشته، اما ناصرخسرو به جهت فضایی که در آن روزگار می‌گذراند، خیلی هم با سفرنامه‌نویسی بیگانه نبود. پیش از ناصرخسرو سفرنامه‌هایی به عربی داشته‌ایم؛ مثل سفرنامه «ابودلف»، سفرنامه «ابن فضلان»، رحله «ابن‌جبیر». بعد از ناصرخسرو هم سفرنامه بسیار مشهور «ابن‌بطوطه» را داریم؛ اما نکته مهم و قابل تامل این است که «سفرنامه ناصرخسرو»، نخستین سفرنامه‌ای است که به زبان فارسی باقی‌مانده است. البته ممکن است قبل از آن هم سفرنامه فارسی وجود داشته، اما به دست ما نرسیده است و در حال «سفرنامه ناصرخسرو» قدیمی‌ترین سفرنامه فارسی موجود است.
قبل از ناصر خسرو هم کسانی هستند که در خلال کتاب‌های فقهی و متون دیگر اشاره‌ای به سفرهای خود داشته‌اند، یا در خلال مباحث علمی و غیره دارند، توصیفاتی از سفرها و مکان‌های جدید می‌آورند، اما ظاهرا ناصرخسرو نخستين كسي است كه خاطرات مسافرت خود را آگاهانه در قالب سفرنامه نوشته و براي ما به‌جاي نهاده است.
علت سفر ناصرخسرو خوابی است که در چهل و دو سالگی می بیند و تصمیم می‌گیرد که از شغل دبیری در دستگاه سلجوقیان استعفا دهد و به حج برود. چنان که خود او می‌گوید: «شبى در خواب دیدم که یکى مرا گفت: چند خواهى خوردن از این شراب که خرد از مردم زایل کند. اگر بهوش باشى بهتر است. من جواب گفتم که: حکیمان جز این چیزى نتوانستند ساخت که اندوه دنیا کم کند. جواب دادی: در بى‌خودى و بى‌هوشى راحتى نباشد. حکیم نتوان گفت کسى را که مردم را به بى‌هوشى رهنمون باشد، بلکه چیزى باید طلبید که خرد و هوش را بیفزاید. گفتم که: من این از کجا آرم؟ گفت: جوینده یابنده باشد. سپس، به سوى قبله اشاره کرد و دیگر سخن نگفت».
می‌گویند پس از این خواب، ناصر خسرو دستخوش تحول روحی شدیدی می‌شود، ترک شراب می‌کند. راه حقیقت می‌طلبد و سفر شگفت انگیزش را آغاز می کند….
پس از آن خواب ناصر خسرو (۲۳ شعبان ۴۳۷) رهسپار سفر حج شد. از راه نیشابور و سمنان و ری و قزوین، به آذربایجان رفت و در تبریز، قطران شاعر را دید . از آنجا از راه مرند و خوی و وان و اخلاط و بتلیس و میافارقین و آمد و حران به سرزمین شامات رسید. هنگامی که هنوز ابوالعلای معری زنده بود، وارد شهر معره‌النعمان شد. از معره‌النعمان به طرابلس و صیدا و فلسطین رفت و یک سال پس از شروع سفرش به به بیت المقدس رسید. از آنجا رهسپار مکه شد و پس از گزاردن حج به بیت المقدس بازگشت، آنگاه از راه خشکی به طینه و از آنجا با کشتی به تونس و از تونس به مصر رفت. در مصر سه سال به سر برد و به مذهب اسماعیلی گروید. هنگام اقامت در مصر، دوبار دیگر به مکه سفر کرد و حج گزارد. در ۴۴۱ مصر را ترک گفت و پس از رفتن به مکه و گزاردن حج، از راه طائف و تهامه و یمن و لحساء و بصره و ارجان و اصفهان و نایین و تون و قاین و سرخس در ۲۶ جمادی الاخری ۴۴۴ ق به بلخ بازگشت.
اگر بخواهیم بر اساس مرزبندی‌های جهان امروز سفر ناصر خسرو را پی بگیریم، می‌بینیم شاعر جهانگرد ادبیات فارسی، در مدتی نزدیك به هفت سال از شهرهای بسیاری بازدید می‌كند، كه طبق جغرافیای سیاسی دنیای امروز در 12 كشور تركمنستان، ایران، تركیه، سوریه، لبنان، فلسطین، عربستان، مصر، تونس، سودان، عراق و افغانستان پراكنده شده است.
ناصر خسرو پس از اتمام سفر حدودا هفت‌ساله‌اش شروع به نگارش یا یک متن کردن یاداشت‌های سفرش می‌کند، که این امر چند سال طول می‌کشد و حاصل همان چیزی است که امروزه با عنوان «سفرنامه ناصرخسرو» به دست ما رسیده است. «سفرنامه ناصرخسرو» شرح سفر حج ناصر خسرو است که در طی آن با برادرش و غلامی هندی، از بیش از صد شهر عبور می‌کند و برحسب شرایط و اوضاع و احوال سفر یادداشت‌هایی برمی‌دارد.
از ویژگی‌های برجسته این سفرنامه، جامعیت و ایجاز آن است که نویسنده سفر هفت‌ساله را در حجمی در حدود 120 صفحه نوشته است، در حالی که از هیچ نکته‌ای که می‌توانست مفید باشد، غفلت نکرده است. ناصرخسرو در این سفرنامه آنچه را برای مردم خراسان روزگارش مفید بوده، یادداشت کرده است. از تمام مناطق و سرزمین‌هایی که عبور کرده، یاد می‌کند و طرز زندگی مردم و معیشت و اقتصاد آنان و فاصله شهرها تا بلخ و غیره را می‌نویسد؛ اگر نکته قابل توجهی بود یادداشت می‌کند، وگرنه رد می‌شود. می‌توان گفت که «سفرنامه ناصرخسرو» یک دائرة المعارف غنی، درباره وضع جهان اسلام در قرن پنجم است. این کتاب بسیار روان نوشته شده و ناصرخسرو سعی کرده که چیزهایی را که دیده است به طور خلاصه گزارش دهد.
افزون بر ویژگی‌های ادبی «سفرنامه»، این كتاب از جنبه‌های جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی و دانش عمومی نیز دارای ارزش فراوانی است. ناصرخسرو در سفرنامه‌اش به هر روستا و شهری كه وارد شده، مانند پژوهشگری دقیق، به بررسی ویژگی‌های ظاهری منطقه، آداب و رسوم، حرفه‌ها و كسب و كار مردم، وضع اداره شهر و دربار، معماری بناها، کاخ‌ها و مساجد و نیز باورهای عامه، خرفات و عجایب شایع میان مردم، پرداخته و در مقام توصیف‌گری منصف و امین، دیده‌های و شنیده‌های خود درباره سرزمین‌های گوناگون را برای خوانندگان خویش تصویر كرده است.
نکته جالب درباره کتاب کنونی «سفرنامه ناصرخسرو» که به دست ما رسیده، این است که این کتاب برای اولین بار در سال 1881، توسط یک شرق‌شناس فرانسوی به نام شارل شفر، از یک نسخه موجود در هند به زبان فرانسه برگردانده شد و همین زمان بود که نسخه فارسی آن هم بازنویسی شد. جالب است که این نسخه هندی هم نسخه اصل یا مادر نیست و نسخه بازنویسی شده است.
«سفرنامه ناصرخسرو» هم به جهت ارزش تاریخی و ادبی، هم به خاطر ارزش‌های مردم‌شناسی و هم به جهت داستانی بودن، بسیار مورد توجه بوده و بارها به صورت گزیده یاکامل تصحیح شده، یا شرح بر آن نوشته شده است؛ که از مهم‌ترین این تصحیح و شرح‌ها، می‌توان به کار ذبیح‌الله صفا و محمد دبیرسیاقی اشاره کرد.
به تازگی تصحیح جدیدی از «سفرنامه ناصر خسرو» با ویرایش جعفر مدرس‌صادقی و به همت نشر مرکز وارد بازار کتاب شده است که در این کتاب سعی شده متن اصلی کتاب بدون هیچ تغییری در اختیار مخاطب قرار گیرد.
مدرس‌صادقی در مقدمه این اثر ضمن گلایه از برگزیده‌های متون ادبی قدیم که با توضیحات فراوان و مقدمه‌ها و موخره‌ها و تعلیقاتی مفصل‌تر از خود متن منتشر می‌شوند، آن‌ها را باعث آشنایی سطحی و مقدماتی خواننده از متن اصلی و به‌گونه‌ای دلیل جدایی خواننده از متن اصلی می‌داند و می‌گوید: «شاید یکی از علل قهر بودن خواننده روزگار ما با متون کهن، همین جدایی و جنبه آموزشی و پژوهشی تحمیل شده به این متون باشد. این متون و حتی برگزیده‌های آموزشی جذاب و خوشدستی که از این متون به چاپ می‌رسند، فقط به درد کسانی می‌خورد که اهل تحقیق و تفحص‌اند، یا می‌خواهند چیزی یاد بگیرند. اما می‌دانیم که ادبیات چیزی یاد نمی‌دهد. ادبیات فراتر از این حرف‌ها است، خواندن ادبیات تجربه‌ای‌ست فراتر از آموختن، فراتر از تحقیق و تتبع و فراتر از سرگرمی و وقت‌گذرانی».
مدرس‌صادقی معتقد است که: «در جازدن در حد پژوهش، یعنی دست‌کم گرفتن و تحقیر کردن ادبیات. ادبیات را ابتدا باید خواند و بعد درباره آن داد سخن داد. گام اول برداشته شده و کار تصحیح نسخه‌های خطی و چاپ متون به همت پژوهشگران و دانشمندان دلسوز انجام گرفته و می‌گیرد؛ حال باید گام دوم را برداشت: آشتی با ادبیات کهن. وقت آن رسیده است که این متون را از چارچوب تنگ آکادمی و آموزشگاه بیرون بکشیم و آن‌ها را برای خواندن مهیا کنیم.»
تکیه مدرس‌صادقی در تصحیح خود از «سفرنامه ناصر خسرو» بر ارائه متن اصلی سفرنامه بدون هیچ کم یا اضافه‌ای است. چنان که در مقدمه، در توضیح و معرفی اثر آمده است: «ویراستار این مجموعه اجازه هیچ‌گونه دست‌کاری و دخل و تصرفی را در سبک متن به خود نداده است و از این بابت به خواننده اطمینان می‌دهد که چیزی به جز عین خود متن در برابر او نیست» و تاکید می‌کند که آنچه که در برابر خواننده است، گزیده نیست، بازنویسی هم نیست: عین خود متن و صورت کاملی از متن است و هیچ حرکتی در جهت ساده‌سازی و هیچ‌گونه اعمال سلیقه‌ای به منظور تعدیل زبان متن در کار نبوده است.
لازم به ذکر است کتاب «سفرنامه ناصرخسرو» با ویرایش و مقدمه جعفر مدرس‌صادقی از طرف نشر مرکز در 135 صفحه با شمارگان 1000 نسخه و با بهای 49 هزار و 800 تومان منتشر شده است.