میراث مکتوب – «دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» تالیف محمدجواد جدی با همکاری کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و فرهنگستان هنر و مرکز دایره المعارف انسان‌شناسی، منتشر شد.
این تلاش علمی که خود بیش از بیست سال از عمر مؤلف را مصروف خود ساخته، از جمله پژوهش های درازآهنگ در حوزه ای تخصصی است که در آن سعی شده چیزی از قلم نیفتد، و یک تنه بار تمام مقالات و آثار مختصر پراکنده را به دوش بکشد، و با عرضه و ارائه مستندات متعدد تاریخی و هنری دادِ سخن را آنگونه که بایسته است بدهد.
در این کتابِ مرجع، تاریخ مُهر و حکاکی در ایران از شش هزار سال پیش تا دوران معاصر به صورتی علمی و موشکافانه مورد پژوهش و تحقیق جدی قرارگرفته است.
دانشنامه مُهروحکاکی در ایران در واقع تجمیع مجلد اول و دوم کتاب مُهر و حکاکی در ایران است که مجلد نخست آن پیشتر در سال ۱۳۸۷ تحت عنوان «مُهر و حکاکی در ایران» از سوی فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی منتشر شده بود.
همچنین مؤلف این اثر گرانسنگ پیشتر دو اثر دیگر نیز در زمینه مُهرشناسی منتشر ساخته بود: یکی کتاب مُهرها و نگین‌ها در مجموعه آستانه حضرت معصومه (س)، و دیگر مُهرهای سلطنتی شامل مُهرها و نگین‌های موجود در کاخ موزه گستان، که کتاب نخست توسط انتشارات زرین و سیمین و کتاب دوم از سوی کتابخانه مجلس منتشر شده است.
دانشنامه مُهر و حکاکی که در نوع خود بی نظیر است در چهارده فصل و ۸۴۳ صفحه فارسی و بیست صفحه انگلیسی در قطع رحلی به صورت مصور (رنگی)، به همراه ضمایم و نمایه های مفصّل چندگانه به زیور طبع آراسته شده است.
در درآمدی که استاد آیدین آغداشلو بر این اثر نگاشته اند،می خوانیم:
«هنر طراحی و حکاکی مُهرها، از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی ــ چه پیش از اسلام و چه پس از اسلام ــ بوده است و در هر دورانی به صورت آیینه ای تابان و راستگو، مفهوم و معنای انسان روزگار خود را منعکس و حتی در دشوارترین ایام تاریخی، سیاسی، اجتماعی و هنری نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری نیز همچنان ــ به یمن هنرمندانی بزرگ و یگانه ــ نقش و وظیفه خود را ایفا کرده است…
حکاکی مُهرها سابقه و عمری بیش از شش هزار ساله دارد و به حق، سرآغاز هنر گرافیک و نشانه سازی در تاریخ فرهنگ بشری است، هنری که به خاطر ذات و جوهر « تکثیر»ی خود توانست به صورت یک ضرورت در پهنه روابط اجتماعی و اقتصادی انسان به ظهور درآید و تا قرن گذشته، هر سندی را اعتبار بخشد. اما جنبه مصرفی آن، مانع کار خلاقه و شگفت انگیز استادان این هنر نشد. آنها مانند هر هنرمند ایرانی دیگری، همیشه در جستجوی آفاق رفیع معنوی، آن را بر صدر نشاندند و اولویت دادند. مهارت فنی و چیره دستی این هنرمندان، مخصوصاً در یک هزار سال گذشته، هنری اعجاب آور را به نمایش گذاشت که هنرمند حکاک‌می توانست زیباترین و بی نقص ترین نوشته های خوشنویسی شده را، آن هم در موارد بسیاری به طور معکوس، بر روی سنگ بنشاند و آراستگی و کمال خیره کننده ای حاصل دهد. این حکاکان قدیمی و استادان فروتن، هنری را دنبال کردند و تبلور دادند که تقریباً به نحوی مساوی، در اختیار قشرهای گوناگون جامعه قرار‌می گرفت و از پادشاه تا یک معلم ساده را پوشش‌می داد. طبیعتاً « مُهرهای سلطنتی» از امتیاز ویژه به کارگرفتن استادان برجسته و یگانه برخوردار‌می شدند، اما همین استادان شریف، هیچگاه هنر و کارشان را منحصراً در اختیار عالی مقامان دورانشان قرار نمی دادند و بسیاری از عالی ترین آثارشان به سفارش علاقه‌مندان و هنردوستانی که به این هنر عشق‌می ورزیدند پدید می‌آمد.
کتاب حاضر که به همّت یکی از سخت کوشترین محققین این رشته فراهم آمده است، در عین حال، از دانش و بصیرت گستردهٔ مؤلف در دیگر زمینه های هنرهای رایج پس از آغاز اسلام در ایران برخوردار شده است و علاقه دیرین ایشان در این زمینه و مخصوصاً در حوزه خوشنویسی ایرانی، به گستردگی دیدگاه و پربار شدن این تألیف کمک بسیار کرده است. قرائت نوشته های پیچیده ای که بر سطح ظریف و محدود مُهرها نقش بسته است، خود نیاز به خبرگی خاصی داشته است که الحق از عهده ایشان و شاید تنی چند از دیگر متخصصان باقیمانده برمی آمد و تعقیب و رمزگشایی نوشته های پیچیده و درهم تنیده و هنرنمایی بدیع طراحان و حکاکان گذشته، خود فضیلت و مهارتی است قابل تحسین و ستایش».
بجز درآمد، و پیشگفتار روشنگر و ارزشمند مؤلف، فصول چهارده گانه این دانشنامه عبارتند از:
۱٫ تاریخ مهر و حکاکی؛
۲٫ از مهر تا انگشتری؛
۳٫ مهر از آغاز دوره هخامنشی تا پایان دوره ی ساسانی؛
۴٫ خط کوفی، خطوط ششگانه و مهرهای دوران اسلامی؛
۵٫ مهر و سیرتکاملی خط و خوشنویسی در عصر ایلخانی؛
۶٫ مهرهای دوران تیموری و صفوی؛
۷٫ مهر در دوره قاجار؛
۸٫ معرفی حکاکان بزرگ و نحوه ی کار آنان؛
۹٫ هنر سجع سازی مهر؛
۱۰٫ سجع مهر برخی از پادشاهان؛
۱۱٫ سجع مهر برخی از رجال و شاهزادگان؛
۱۲٫ مهرهای اماکن متبرکه، علمای اسلامی، مراجع تقلید، و هنرمندان؛
۱۳٫ مهر در کشور عثمانی و شبه قاره هند؛
۱۴٫ فرهنگنامه مهر و حکاکی در شعر و ادبیات فارسی؛
همچنین مؤلف نکات تکمیلی خود را در قالب سخن آخر گنجانده و تقریظ هایی که صاحب نظران بر این اثر و دیگر آثار مرتبط وی نگاشته اند را نیز در انتهای اثر درج نموده است.
کتابنامه و نمایه های مفصل ۱۴۴صفحه ای آخرین بخش اصلی این کتاب را تشکیل‌می دهد. این نمایه ارزشمند که محتوای دانشنامه را دسترس پذیرتر‌می کند شامل نمایه متن و سجع مهرها، نمایه مهر صحافان، نمایه مهر وقف کتابخانه ها، نمایه مهرهای قرآنی، نمایه نام ها، نمایه مکان ها، نمایه حکاکی و زمینه های وابسته است.
این اثر طبق معمول آثار فاخر و نفیس مقدمه‌ای هم به زبان انگلیسی دارد و فهرست فصول و تصاویر آن هم به زبان انگلیسی برگردان شده است. روکش و قاب زرشکی رنگ مزین به تصاویری از مهرهای نفیس بر زیبایی جلد این اثر افزوده است.
قیمت این شاهکار پژوهشی با قاب ۳۰۰۰۰۰۰ ریال و بدون قاب ۲۵۰۰۰۰۰ ریال است.
منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی