میراث مکتوب – حکیم ناصرخسرو قبادیانی بلخی از شاعران و نویسندگان بزرگ سدۀ پنجم هجری است که آثار مهمی به زبان فارسی از خود بر جای گذاشته است. تألیفات ناصرخسرو از حیث موضوع و محتوا و هم از جهت زبانی اهمیت زیادی دارد.
این کتاب که در شمار تألیفات علمی اوست از جهات مختلف با اهمیت است. موضوع کتابهای علمی ناصرخسرو مباحث حکمی و کلامی است. شاکلۀ این مباحث را اصطلاحات متنوع علمی تشکیل می دهد که با زبانی مستدل و منسجم مفاهیم و پیام های اعتقادی و حکمی مؤلف را به مخاطبان منتقل می کند. ناصرخسرو در این آثار کوشیده ضمن آنکه استادانه و مستدل مباحث علمی خود را شرح دهد، ساختار زبان فارسی را به طور کامل حفظ کند و دایرۀ واژگانی و اصطلاحاتی خود را به زبان فارسی تبیین کند. از این رو آثار علمی ناصرخسرو از جهت زبانی اهمیت خاصی دارد زیرا وی به اقتضای موضوع این تألیفات، مفردات و ترکیبات لغوی و اصطلاحات فراوان به کار برده است.
آثار وی مجموعۀ با ارزشی از مفردات و اصطلاحات فارسی است که هم در آن روزگار موجب قوام این زبان شد و هم امروز مجال مناسبی در اختیار نویسندگان فارسی زبان قرار داده است تا با استفاده از آن بکوشند به اقتضای شرایط این روزگار حریم مناسبی برای پاسداشت زبان فارسی پدید آورند.
یکی از این آثار خوان الاخوان است که در شناخت زبان و تبیین آرا و عقاید ناصرخسرو نقش مهمی بر عهده دارد. مؤلف مباحث این کتاب را یکصد فصل تدوین کرده و هر فصل را «صف» نامیده است. موضوع خوان الاخوان مسائل کلامی و حکمی است که با زبان ساده تبیین شده است. توحید، نبوت، معاد، وصی، امام، عدل و جایگاه و ویژگی های عقل و نقش و تأثیر آنها در عالم هستی از جمله مباحث مهمی است که ناصرخسرو – متأثر از اعتقادات اسماعیلی – آنها را تبیین کرده است.
توجه خاص ناصرخسرو به استفاده از زبان فارسی در تدوین مباحث علمی موجب شده خوان الاخوان مانند دیگر آثار وی به گنجینه ای گرانبها از واژگان و ترکیبات لغوی و اصطلاحات فارسی بدل شود که هم نقش با ارزشی در حفظ و ترویج زبان فارسی بر عهده داشته است و هم امروز در تحقیقات زبانی می تواند بسی سودمند واقع شود.
تصحیح این کتاب به تازگی و همزمان با برگزاری همایش حکیم ناصرخسرو قبادیانی (20 و 21 اردیبهشت 1394) توسط دانشگاه شهید بهشتی منتشر شد.
ناصرخسرو قبادیانی، خوان الاخوان، تصحیح: سیدعلی اصغر میرباقری فرد، احسان رئیسی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 444 صفحه، 1394.