میراث مکتوب – الرحلة المکیة نگاشتۀ سید علی مشعشعی، از مهم‌ترین نگاشته‌ها در باب سلسلۀ مشعشعیان است. اهمیت این کتاب در آن است که به دست یکی از بزرگان و والیان مشعشعی نوشته شده و منعکس‌کنندۀ نگاهی از درون به ساختار سیاسی و اجتماعی این سلسله است. اگرچه اصل عربی این کتاب در دسترس است، ترجمۀ حاضر از آن نظر که مترجم مجموعه‌ای مهم از تعلیقات را به اصل کتاب افزوده، که گاهی این ترجمه را تا سرحد یک تألیف جداگانه می‌رساند، حائز اهمیت است. با این وجود یکی از مشکلات ترجمۀ حاضر حذف شمار قابل توجهی از مکاتبات و اسناد مشعشعیان توسط مترجم است، در حالی که هر کدام از آنها، گوشه‌ای از ناگشوده‌های تاریخ این سامان را کشف می‌کند. از این روی با مراجعه به اصل عربی کتاب، مصحح این اسناد را گرد آورده و در بخش ضمائم به کتاب ملحق ساخته است.
خیزش مشعشعیان و تأسیس این سلسله (845- 1160ق)، به دلیل تأثیر عمیقی که در جنبههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی اهواز و مناطق هم‌جوار آن داشت، سهم قابل توجهی از پژوهش‌های تاریخی معاصر را به خود اختصاص داده است. با این حال تنها تعداد انگشت‌شماری از منابع دست اول تاریخ این سلسله به چاپ رسیده‌اند. الرحلة المکیة یکی از تألیفات مهم در این زمینه است که علاوه بر اطلاعات تاریخی، حاوی آگاهی‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اعتقادی بسیاری در باب مشعشعیان است و گستره‌ای نزدیک به سه سده (از 845 تا 1128ق) را در بر میگیرد. یکی از عوامل اهمیت این کتاب، دور بودن نگارندۀ آن از نگاه درباری نسبت به سلسلۀ مشعشعیان است.
نویسندۀ این کتاب یکی از والیان حویزه به نام سید علی خان مشعشعی است که در یکی از دوره‌های پر آشوب و کشمکش مشعشعیان زمامدار این سلسله بود. پس از درگذشت سید علی‌بن خلف، پدربزرگ نویسنده، در سال 1088ق، فرزندانش به جدال با یکدیگر پرداختند و ولایت مشعشعیان دستخوش آشوب شد. این احوال در دورۀ والی‌گری سید عبدالله، پدر نویسنده، نیز ادامه یافت و فرزندان و نوادگان سید علی‌بن خلف جدال بر سر قدرت را پی گرفتند، آنگونه که دیگر در جریان تصاحب ولایت هیچ مانع اخلاقی‌ای در مقابل خود نمی‌دیدند. در جریان این کشمکش‌ها، سید علی خان (مؤلف کتاب) نخستین بار در سال 1112ق والی‌گری را به دست گرفت، اما ولایت او بیش از هشت ماه دوام نیاورد. پس از این، کشمکش‌ها همچنان ادامه یافت تا در سال 1127ق سید علی خان بار دیگر به ولایت رسید و تا 1128ق (سال تألیف الرحلة المکیة) والی‌گری کرد. وقایع کتاب الرحلة المکیة به سال 1128ق پایان می‌یابد و اطلاعی از احوال مؤلف، پس از این تاریخ، در دست نداریم.
در زمان فتحعلی شاه قاجار شوشتر، دزفول و حویزه جزء کرمانشاه شده و به محمّدعلی میرزای قاجار، ملقب به دولتشاه، سپرده شده بود. در مدت اقامت محمّدعلی میرزا در شوشتر و دزفول، یکی از والیان مشعشعیان به نام عبد علی خان، کتاب الرحلة المکیة را به این شاهزاده پیشکش کرد. از آنجا که این کتاب، مانند بیشتر مؤلَّفات آن دوره در خوزستان، به زبان عربی نگاشته شده بود، محمدعلی میرزا در سال 1233ق به یکی از علمای شوشتر، به نام سید نعمت‌الله جزایری، دستور داد که آن را ترجمه کند.
سید نعمت‌الله جزایری در زمان محمدعلی میرزا منصب شیخ اسلامی خوزستان را در اختیار داشت. او تألیف‌ها و ترجمه‌های فراوانی داشت، که از جملۀ آنها می‌توان به کنزالملوک فی علم السلوک، فائق البیان، عطر العروس و ترجمۀ منتهی المطالب در ترجمۀ بغیة الطالب تألیف شیخ جعفر کاشف الغطا و فریدة الاصقاع در ترجمۀ سلوان المطاع اشاره کرد. وفات او را در حدود سال 1238ق گفته‌اند. در میانۀ ترجمه، بیماری رمد سبب شد که سید نعمت‌الله جزایری نتواند جز تعدادی اندکی از صفحات کتاب را ترجمه کند؛ از این روی فرزند او، نورالدین محمّد جزایری، ترجمۀ این اثر را با روشی منسجم وخالی از تکلف ادامه داد و به تصریح خود او، ترجمۀ کتاب و تعلیق بر آن را با نظارت پدر به انجام رساند.
در تصحیح این ترجمه، دستنویس کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (به شمارۀ 8934) به عنوان اساس برگزیده شد و اختلافات آن با دستنویس کتابخانۀ ملی در حاشیۀ صفحات یاد گردید. دستنویس کتابخانۀ ملی بخشی از یک مجموعه است که در میان دستنویس‌های اهدائی خانوادۀ جعفری شوشتری، در کتابخانۀ ملی بدون شماره نگهداری می‌شود. همچنین در تصحیح این اثر، از دستنویس عربی کتاب الرحلة المکیة که در کتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار نگهداری می‌شود (به شمارۀ 1513) یاری گرفته شده است.
سیدعلی بن عبدالله مشعشعی، الرحلة المکیة (تاریخ سیاسی و اجتماعی مشعشیان)، ترجمه و اضافات: نورالدین محمد بن نعمت الله جزایری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: عارف نصر، تهران، میراث مکتوب، سی و سه، 296، 7 صفحه، قطع: وزیری، شمارگان: 500 نسخه، بها با جلد شومیز: 220000 ریال، با جلد سخت: 320000 ریال، 1396.
معرفی انگلیسی این کتاب را اینجا بخوانید.
علاقه مندان برای تهیۀ آثار ، منشورات و مجلات مرکز (آینه میراث، گزارش میراث و میراث علمی) می توانند با شمارۀ 66957889 و با دورنگار 66957889 واحد توزیع و فروش و یا با نشانی الکترونیک forooshmiras@gmail.com یا order@mirasmaktoob.ir تماس بگیرند.