در اینجا قصد ورود به بحث تفصیلی مطلب را ندارم تنها برای متذکر شدن این مطلب به یک جنبه از اهمیت الذریعه اشاره‌ای گذار می‌کنم و امیدوارم که در فرصتی دیگر به تفصیل از این مسئله بحث کنم. یکی از جنبه های بسیار با اهمیت کتاب الذریعه، اطلاعاتی است که ایشان در خصوص برخی از کتابخانه های عالمان شیعه عراق در قرون سیزدهم و چهاردهم هجری ارایه کرده اند. برخی از این کتابخانه ها از میان رفته و جز نام نشانی از آنها نیست و تنها دانسته های ما در خصوص این کتابخانه ها و آثار موجود در آنها، مطالبی است که شیخ آقابزرگ به تفاریق بر اساس فهرستی که خود از این کتابخانه ها تهیه کرده، می باشد. نمونه ای مهم از این کتابخانه ها، کتابخانۀ شیخ عبدالحسین طهرانی مشهور به صاحب العراقین (متوفی 1286) است که آقابزرگ در روزگار خود، بخشی از این کتابخانه که از زمان تأسیس تا روزگار آقابزرگ به دلیل مختلفی رو به زوال بوده، دیده و اطلاعات نسخه های موجود در آن را ارایه کرده است.
شیخ عبدالحسین طهرانی کتابخانۀ خود را در 1275 وقف کرده بود و تولیت آن را بر عهدۀ دو فرزندش محمد و علی قرار داده بود (الذریعه، ج 17، ص 143). آقابزرگ به تفاریق در مجلدات مختلف آنچه که از کتابخانۀ مذکور در روزگار خودش موجود بوده، با تصریح به تعلق نسخه ها به کتابخانۀ طهرانی (خزانة کتب الشیخ عبدالحسین الطهرانی بکربلا) ذکر کرده است (برای نمونه بنگرید به: الذریعه، ج 1، ص 33، 77-78، 147، 272، 522، ج 2، ص 31، 39، 85، 259). در کتابخانۀ شیخ عبدالحسین طهرانی، نسخه های نفیس نیز فراوان بوده است که از این موارد آقابزرگ به نسخه های الآسئلة الآملیة (ج 2، ص 73، ج 5، ص 204)، کتاب الیمینی (ج 3، ص 256)، کتاب تحریر المجسطی (ج 3، ص 390-391) که به خط خود خواجه نصیر الدین طوسی بوده و کتاب التفهیم ابوریحان بیرونی کتابت شده در محلۀ شادیاخ نیشابور به تاریخ یکشنبه آخر ذی القعدۀ 573 می توان اشاره کرد (الذریعه، ج 4، ص 361). از جمله کتابخانه های مهم دیگر که آقابزرگ دیده و خوشبختانه بخش اعظمی از آن باقی است می باید به کتابخانۀ مرحوم محمد علی خوانساری اشاره کرد که آقابزرگ از آن با عنوان «خزانة کتب المولی محمد علی الخوانساری» (الذریعه، ج 3، ص 41) یاد کرده است. در مواردی آقابزرگ از جمله الذریعه، ج 2، ص 258-259) به نام کتابخانه هایی که خود دیده اشاره کرده است. در هر حال بررسی وضعیت کتابخانه های عالمان شیعه در عراق سده های اخیر بر اساس کتاب الذریعه، موضوعی است که باید به تفصیل در جایی دیگر به آن پرداخت.
محمدکاظم رحمتی
منبع: حلقه كاتبان