میراث مکتوب- کتاب «الانوار الالهیه» اثر شمس‌الدین سمرقندی، با تصحیح غلامرضا دادخواه، از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران در ۲۰۸ صفحه چاپ و منتشر شده است.
شمس‌الدین سمرقندی در نیمه‌های سدۀ هفتم هجری زاده شد و در سال ۷۲۲ قمری درگذشته است. دربارۀ زادگاه او اطلاعات اندکی در دست است؛ هرچند در منابع موجود جز «سمرقندی» نسبت دیگری برای او ذکر نشده است، به همین دلیل به نظر می‌رسد او احتمالاً اهل سمرقند بوده است. سمرقندی احتمالاً مقدمات علوم دینی را نخست در خجند و بعد در بخارا خوانده است. از استادان او شخصی به نام «صدر الشریعه» بود و در «الرساله الاسلامیه» به نام او اشاره شده است. برخی از گزارش‌ها نشان از تحصیل او در تبریز و برخی گزارش‌ها حاکی از اقامت او مدتی در بلاد روم است.
سمرقندی کتاب «الانوار الالهیه» را به فلک‌الدین تبریزی که دست‌کم تا رجب سال ۷۰۶ قمری در قید حیات بوده، تقدیم کرده است. کهن‌ترین نسخه‌ای که از این کتاب می‌شناسیم نسخۀ جارالله است که در ۲۵ شعبان ۶۹۶ قمری کتابت شده است.
او در این کتاب تلاش می‌کند با بهره‌گیری از آموزه‌های منطقی و با آگاهی از راهی که پیش از او متکلمان اشعری مسلکی چون رازی و ارموی پای در آن نهاده‌اند، کلام ماتریدی را بنیادی قویم و نظمی تازه بخشد. عمده‌ترین ویژگی کلام سمرقندی که آن را کاملاً از کلام رایج ماتریدی متمایز می‌کند، به پی‌ریزی مبادی فلسفی برای اثبات مسائل کلامی و متمایزکردن آن مبادی از مسائل کلامی برمی‌گردد.
سمرقندی در بخش منطق این کتاب افزون بر خلاصه‌کردن مباحث «قسطاس»، در برخی آرای منطقی پیشین خود بازاندیشی می‌کند و تغییرات صوری اندکی در ساختار مباحث کتاب و تقریر مطالب اعمال می‌کند. او در این بخش شکل رابع قیاس را دور از طبع برمی‌شمارد و از ذکر ضروب آن خودداری می‌کند. بخش «مبادی» انوار شامل ۳۸ لمعه است و هیچ دسته‌بندی دیگری در آن دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد سمرقندی مخاطبین «انوار» را دانشجویانی کاملاً آشنا به این مباحث فرض کرده و ضرورتی در فصل‌بندی مطالب آن ندیده است. در بخش مسائل اما او به مباحثی پرداخته است که در «معتقدات» و «صحائف» آمده است.
از این کتاب سه نسخۀ کامل و یک نسخۀ نسبتاً کامل شناخته شده است و خود سمرقندی بر بخش منطق «انوار» شرحی نوشته است که از آن هم سه نسخه موجود است: یکی کامل و دو تا ناقص. نسخۀ جارالله که اقدم نسخ موجود از این کتاب است؛ نسخۀ لاله‌لی کتابت محمود بن عمر غازی سمرقندی در سال ۷۰۶ قمری؛ مجلس ۱۲۸۹ که مجموعه‌ای است به خط نسخ خوانا کتابت احمد بن حاج عبدالرحمان بن ابی‌بکر در ۷۳۳ قمری؛ مرادملا به خط نستعلیق بدون تاریخ؛ نورعثمانیه شامل بخشی از شرح منطق؛ لاله‌لی کتابت ۷۰۸ قمری که فاقد متن منطق است و در این تصحیح به کار نیامده است؛ شهید علی‌پاشا به خط نسخ که از این نسخه هم در این تصحیح استفاده نشده است. بنابراین این تصحیح با استفاده از پنج نسخۀ ابتدایی پیش‌گفته انجام گرفته است.
سمرقندی در این کتاب به ذکر عناوین بخش‌های اصلی کتاب اکتفا کرده و فصول متعددی که در ذیل هر مبحث آمده را بدون عنوان گذاشته است؛ برای فهم بهتر متن و برای فراهم‌کردن امکان مطالعۀ تطبیقی مطالب «انوار» با بخش‌های متناظر آنها در «قسطاس»، «صحائف» و «معتقدات» عنوان‌هایی که عمدتاً برگرفته از این سه اثر است، به فصول بدون عنوان «انوار» افزوده شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیش‌گفتار
الانوار الالهیه فی ثلاثه مطالع
المطلع الاول فی المیزان و فیه مقدمه و اشراقان
المطلع الثانی فی المبادی و فیه لمعات
المطلع الثالث فی المسائل و فیه انوار
نمایۀ آیات (قرآن، انجیل، تورات) و روایات
نمایۀ افراد، گروه‌ها، کتاب‌ها و جای‌ها
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب کلیک کنید.
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات