در بامدادان هجدهم اسفندماه ۱۴۰۱ روح بلند و نازنین استاد یگانه مرحوم سید عبدالله انوار در سالروز درگذشت صدیق عزیزش، استاد ایرج افشار به سوی آسمان پرواز کرد و با یاران قدیم خویش قرین شد. او که عمری از وقایع تاریخ معاصر و حوادث دهر برای ما حکایت‌ها می‌کرد و سخنش چون آب زلال به گوش جان می‌نشست، خود اکنون به یکی از ماندگارترین نام‌ها و یادها در تاریخ معاصر ایران و علوم و فنون نسخه‌شناسی، کتاب‌شناسی، فهرست‌نویسی، ریاضیات، حکمت و فلسفه و منطق و ادب و تهران‌شناسی بدل شد. برای من افتخار است که مدت مدیدی را به کسب دانش و ادب از محضر آن استاد علامه در خدمت ایشان بودم و از خرمن دانش و خردش بهره‌ها گرفتم. اکنون در سوگ او دل داغدار خویش را با نوشتن شمه‌ای از فضایل و مکارم علمی و اخلاقی او و معرفی هرچه بیشتر ایشان به خوانندگان گرامی اندکی تسلی می‌بخشم. خدای تعالی آن وجود عزیز را غرق در بحار رحمت بیکران خود گرداند و با اولیا و علمای راستین و ربانی محشور کناد.
استاد سید عبدالله انوار را بحق می‌توان جزو نوادر دوران به شمار آورد زیرا از کودکی در خانه‌ای به دنیا آمد و تربیت شد که محطّ رحال رجال و حاصل شجره مبارکه‌ای بود که اثمار و اوراق آن، همه از فحول علما و دانشمندان عصر خود محسوب می‌شدند. جد اعلای ایشان یکی از اعلام و فقهای بزرگ شیعه در عصر صفوی، یعنی سید نعمت‌الله جزایری است که نسب او به دوازده واسطه به عبدالله‌بن موسی بن جعفر (ع) می‌رسد. همچنین وجه تسمیه نام خانوادگی استاد به دلیل اشتهار کتاب «الأنوار النعمانیه فی بیان معرفه النشأه الإنسانیه»، اثر گرانقدر سید نعمت‌الله جزایری است که به معنای گل‌ها یا شکوفه‌ها و جمع کلمه «نَوْر» است. باری استاد چنین سعادتی داشت که در خانه‌ای قدم به عرصه حیات ناسوتی بگذارد که محفل علم و فرهنگ و ادب بوده و از همان بدو تولد نخستین تجربه ایشان از زندگی، با نوای اذان و اقامه شهید سید حسن مدرس در گوشش رقم بخورد.
عشق به فلسفه و علوم عقلی
باری استاد انوار پس از طی مراحل اولیه تحصیل، علاقه وافر خود را به ریاضیات و فلسفه دریافت و در پی این دو گمشده خویش به دانشگاه راه پیدا کرد. شوق به علوم عقلی در ایشان چنان وصف‌ناپذیر است که همواره در پی کشف راه‌حل‌هایی جدید برای مسائل مشکل هندسه، ریاضی، مثلثات و منطق بود و شاید بتوان گفت یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ایشان، همین علاقه به عویصات مسائل بود. در همین ماه‌های آخر حیات، روزی خدمت استاد رسیدم و ایشان را بسیار مبتهج و شادمان یافتم؛ راه حل جدیدی برای یکی از مسائل هندسه بوعلی در شفا یافته بود و با اصرار آن را برای من توضیح داد.
وی در همین طریق، موفق به شرح و تعلیقه بر کتاب «اساس الاقتباس» خواجه‌نصیرالدین طوسی شد که دو مجلد توسط نشر مرکز به چاپ رسیده است. همچنین از سایر فعالیت‌های ایشان در حوزه علوم عقلی می‌توان به شرح و تعلیقه ۲۲ جلدی بر کتاب شفا، دانشنامه علایی، حکمه الاشراق، الاشارات و التنبیهات، شرح و تعلیقه بر فرائد الاصول شیخ مرتضی انصاری، ترجمه مقاصد الفلاسفه غزالی، ترجمه شرح تلویحات شیخ اشراق، ترجمه و شرح منطق‌المخلص امام فخر رازی، شرح و تعلیقه دره‌التاج علامه قطب‌الدین شیرازی، شرح و تعلیقه بر مصنفات بابا افضل کاشی نوش‌آبادی و بسیاری از کتب فلسفی و عقلی دیگر اشاره کرد.
موسیقی؛ پلی از ریاضیات به عالم احساس
از دیگر ویژگی‌های شخصیت علمی و فرهنگی استاد انوار، تخصص در زمینه موسیقی به معنای علمی و عملی آن بود. ایشان از دنیای ریاضیات به عالم موسیقی راه پیداکرده و معتقد بود همان‌گونه که قدما گفته‌اند، اساس و بنای موسیقی صحیح و علمی جز در علم ریاضیات نیست. استاد انوار علاوه بر شرح و ترجمه کتاب‌های الموسیقی الکبیر فارابی، جوامع علم موسیقی از کتاب شفا و کتاب مبارکشاه بخاری بر ادوار ارموی در موسیقی، تسلط بی‌مانندی بر مقامات، دستگاه‌ها، گوشه‌ها و الحان موسیقی داشت که جمع این دو جنبه نظری و عملی صعب، در کمتر استادی به چشم می‌خورد.
تهران‌شناسی منتقد
استاد انوار حلقۀ وصل تاریخ معاصر ایران و به‌ویژه تهران با زمان ما بود. ایشان یک دوره تاریخ گویای معاصر از عصر ناصری گرفته تا پهلوی دوم و انقلاب اسلامی بود که به زوایای مختلف و تاریک تاریخی نیز احاطه داشت و سینه‌اش مالامال از حکایات و ماجراها و نقل قول‌ها و وقایع تاریخی سده معاصر بود. اگر توفیق تهرانگردی یا عبور از منطقه‌ای از تهران را به همراه استاد پیدا می‌کردید، حتماً اطلاعات جغرافیایی و تاریخی دقیق ایشان از باغ‌ها، محلات، خانه‌ها، خیابان‌ها و حتی کوچه‌های این شهر، شما را شگفت‌زده می‌کرد.
کتاب‌شناس، فهرست‌نویس و نسخه‌شناس
باید خاطرات ایشان از ۲۵ سال کار و تلاش در بخش نسخ خطی کتابخانه ملی ایران را می‌شنیدید تا می‌توانستید به عمق زحمات ایشان در تدوین ۱۰ جلد فهرست نسخ خطی فارسی و عربی با حداقل امکانات در کتابخانه ملی و پیشینه این نهاد تأثیرگذار علمی پی ببرید. وی زمانی دست به کار فهرست‌نگاری زد که هنوز فهرست‌نویسی به معنای علمی و مشخص بین کتابداران شناخته‌شده نبود، ولی استاد با همکاری مرحوم ایرج افشار موفق شدند اولین کاربرگه استاندار شناسایی نسخه و فهرست‌نویسی را به جامعه دانشگاهی ایران تقدیم کنند.
کار در لغتنامه دهخدا؛ اثری سترگ و ماندگار
شاید بتوان گفت مرحوم استاد انوار آخرین حلقه از جمع استادانی بود که توفیق درک علامه دهخدا و حضور در لغتنامه را داشتند. در همین رهگذر، ایشان موفق به تصحیح یکی از مشکل‌ترین متون تاریخی، ادبی و جغرافیایی به نام «تاریخ جهانگشای نادری»شد و به دلیل استخراج تمامی لغات و اسامی‌جغرافیایی (مناطق افغانستان و هند) و تعلیقات مفصلی که بر این کتاب زد از سوی دولت افغانستان مفتخر به دریافت لوح تقدیر و جایزه‌ای ارزنده شد.
جهانی بنشسته در گوشه‌ای
استاد انوار از چهره‌های ماندگاری بود که با بسیاری از بزرگان و مشاهیر حشرونشر و با هریک خاطراتی داشت. این تجارب گرانقدر از ایشان عالمی ساخته بود که به‌درستی می‌توان نام جهاندیده را بر وی نهاد. استاد انوار آینه‌ای از خاطرات و تصاویر و احوال بزرگانی بود که بسیاری از ما جز نامشان را نشنیده‌ایم؛ از مرحوم سید حسن مدرس گرفته تا ذکاء‌‌الملک فروغی و ملک‌الشعرای بهار و علامه علی‌اکبر دهخدا و استاد جلال‌الدین همایی و بدیع‌الزمان فروزانفر و دکتر هشترودی و علامه طباطبایی و مرحوم دکتر مصدق و جلال آل‌احمد و شیخ آقابزرگ تهرانی و مرحوم محدث ارموی و استاد شهید مرتضی مطهری و صدها تن از مشاهیر و معاریف رجال هنری، سیاسی، فرهنگی، دانشگاهی و اجتماعی ایران و جهان که ذکر نام همۀ آن‌ها به طول می‌انجامد. البته خود ایشان نیز در گذشته به‌صورت هفتگی میزبان استادان و دوستان دانشگاهی و حوزوی در باغ دزاشیب خود بود؛ محفلی مسما به «جلسات انواریه» که بحث‌های علمی و فلسفی در آن برپا بود و افرادی چون مرحوم سید جلال‌الدین آشتیانی در آن حضور می‌یافتند.
هیچ‌گاه اولین برخورد خود با استاد را در موزه و کتابخانه ملی ملک فراموش نمی‌کنم که پس از اندکی استفسار از فعالیت و مشغولیت علمی بنده، خواهش مرا برای شاگردی در محضرشان پاسخ گفته و قرار درس را گذاشت و کتاب«نفایس الفنون» را معین کرد. بعدها توفیق یافتم تا «مقامات حریری» و بخش‌هایی از «مجانی الادب»، «رساله قشیریه» و برخی کتب ادبی دیگر را در خدمتشان تحصیل کنم.
مرحوم استاد انوار به‌واقع به بیت مشهور متنبی اعتقاد داشت که همانا بهترین همنشین در زمانه کتاب است:
أَعَزُّ مَکَانٍ فِی الدُّنَى سَرْجُ سَابِحٍ
وَ خَیْرُ جَلِیْسٍ فِی الزَّمَانِ کِتَابُ
مرحوم استاد سید عبدالله انوار در کمال استغنا زیست و به کسی وامدار نماند؛ تنها وجهه طلب و نیاز خود را به سوی درگاه بی‌نیاز حضرت احدیت متوجه ساخت و ذکر دائمش در این اواخر، بیتی از خواجه حافظ بود که مکرراً می‌فرمود:
ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید
هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند
باری با هزار دریغ و تأسف از درگذشت علامه زمان و آیت علم و خرد، استاد سید عبدالله انوار رضوان الله تعالی علیه، این نوشتار که با تعجیل آماده شده، تنها عُشری از مِعشار دریای فضائل و مکارم مرحوم استاد سید عبدالله انوار بود و گزاردن حق مطلب در باب ایشان، نیاز به تبویب ابواب و تألیف مصنفات مستقل دارد.
برای روح آن استاد عزیز رضوان و غفران الهی آرزو دارم و امیدوارم خداوند شاگردان و ارادتمندان ایشان را توفیق عنایت فرماید تا در ادامه راه این استاد ارجمند موفق باشند.
و آخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمین
تهران- ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ شمسی
حبیب راثی تهرانی
منبع: روزنامه اطلاعات